Παρρασία και Παρράσιοι

Γράφει ο Παναγιώτης Κολλιόπουλος

Διαβαίνοντας τον Αλφειό ποταμό από τη Γόρτυνα μπαίνουμε στη χώρα των Παρρασίων, που κατά την αρχαιότητα ήταν περιοχή της Αρκαδίας. Η χώρα αυτή κατά την αρχαιότητα συμπεριλάμβανε δεκάδες χωριά, και είχε κέντρο της τη Λυκόσουρα, η οποία λέγεται πως αρχικά ονομαζόταν Παρρασία ή Παρρασίη και θεωρούνταν η καρδιά της Αρκαδίας. Από εκεί λέγεται ότι στα μετέπειτα χρόνια της αρχαιότητας η Αρκαδία πήρε το όνομα Παρρασία και οι Αρκάδες Παρράσιοι. Η Παρασσία περιλάμβανε τη λεκάνη του Αλφειού από την Καρύταινα στα ανατολικά, το όρος Λύκαιο νότια, τα βουνά της Ανδρίτσαινας στα δυτικά και στα βόρεια το ύψωμα Καλόγρια, στο βάθος του οποίου ρέει ο ποταμός Αλφειός.


Η λέξη Παρράσιος είναι προελληνικής προέλευσης. Κατέληξε να ετυμολογείται από το παρ + ράσις - ρήσις, δηλαδή Παρράσιος είναι εκείνος που μιλάει με ελεύθερο πνεύμα, με παρρησία. Η επωνυμία πιθανόν να συνδέεται με την ύπαρξη στην περιοχή του Ιερού του Παρρασίου Απόλλωνα, που είναι ο Θεός της μουσικής και της ποίησης, δηλαδή της ελεύθερης έκφρασης του πνεύματος, και της μαντικής, που δίνει χρησμούς χωρίς επιφύλαξη, όπως ακριβώς θα συμβούν. Με αυτή την έννοια, με την επωνυμία Παρράσιος, επιτυγχάνεται ο συνδυασμός της ιδιότητας του θεού και της ονομασίας των κατοίκων της περιοχής.

Ο Στράβων λέει για τους Παρράσιους:

"Δοκεί δε παλαιότερα έθνη των Ελλήνων είναι τα Αρκαδικά, Αζάνες τε και Παρράσιοι και άλλοι τοιούτοι".

Ιχνηλατώντας τώρα τ' αρχέγονα μονοπάτια με το κερί του Παυσανία...

"αφού διαβούμε τον ποταμό Αλφειό φθάνουμε στη χώρα η οποία ονομάζεται Τραπεζουντία (τμήμα της Παρρασίας), όπου υπάρχουν τα ερείπια της Τραπεζούντας (κάπου ανάμεσα στα σημερινά χωριά Κυπαρίσσια και Μαυριά). Από την Τραπεζούντα, όταν κατεβούμε πάλι αριστερά προς τον Αλφειό, όχι μακριά από τον ποταμό, συναντούμε την τοποθεσία που λέγεται Βάθος (σήμερα Βαθύρεμα). Εκεί κάθε τρία χρόνια τελούν εορτή προς τιμήν των μεγάλων θεενών. Υπάρχει εκεί και μία πηγή η οποία ονομάζεται Ολυμπιάς, της οποίας το νερό τρέχει τον ένα χρόνο και τον άλλο στερεύει. Πλησίον της πηγής βγαίνει φωτιά από τη γη". (Παυσ. Η΄29,1.)

Η θέση αυτή υπήρχε μέχρι πριν λίγα χρόνια, οπότε καταστράφηκε από τη ΔΕΗ, και ονομαζόταν "Ηφαίστειο" γιατί έβγαιναν καπνοί από τη γη.

Μεταξύ των αρχαίων κωμών της Παρασσίας ήταν η Τραπεζούντα, η Βασιλίς και η Θωκνία στην αριστερή όχθη του ποταμού Αλφειού, οι δύο πρώτες στους ανατολικούς πρόποδες του Λυκαίου όρους. Αλλά στην Παρρασία ανήκαν και οι πόλεις Θεισόα (στο σημερινό χωριό Θεισόα της Μεσσηνίας), Φιγάλεια, δίπλα στον ποταμό Νέδα, και Αλίφειρα που και αυτές θεωρούνταν αρκαδικές πόλεις. Τέλος, στον Παρράσιο χώρο φαίνεται ότι ανήκε και η Βρένθη (στην Καρύταινα), όπως και η περιοχή του Παλαιοκάστρου, περιοχή που κατοικούνταν από την προϊστορική ακόμη εποχή, όπως προκύπτει από τα ευρήματα του αρχαιολογικού του χώρου, που ερεύνησε ομάδα της Ολλανδικής Αρχαιολογικής Σχολής. Όλες οι πόλεις της αρχαίας Παρασσίας εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους της που μετοίκισαν στη Μεγάλη Πόλη που ίδρυσε ο Επαμεινώνδας το 371 π.Χ.

Αρκετά στοιχεία για την περιοχή της Παρασσίας αναφέρει ο Παυσανίας στα "Αρκαδικά". Ειδική μνεία πρέπει να δοθεί στην Τραπεζούντα, που κατά την αρχαιότητα υπήρξε και πρωτεύουσα της Αρκαδίας, και εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της, όταν με την ίδρυση της Μεγάλης Πόλεως από τον Επαμεινώνδα το 371 π.Χ. αυτοί αρνήθηκαν να μετοικήσουν σ' αυτή. Έτσι, σύμφωνα με τον Παυσανία,

"οι Τραπεζούντιοι αναχώρησαν από την Πελοπόννησο δια παντός, όσοι από αυτούς γλίτωσαν και δεν θανατώθηκαν από τους οργισμένους Αρκάδες, που τους σκότωναν αμέσως. Μπήκαν λοιπόν σε πλοία και πήγαν στον Εύξεινο Πόντο και έγιναν δεκτοί από τους κατοίκους της Τραπεζούντας, διότι είχαν το ίδιο όνομα και προήρχοντο από την μητρόπολή τους".(Παυσ. Η΄ 27 5,6)

Σήμερα έχει ταυτισθεί η θέση της στην ανατολική πλαγιά του Λυκαίου, όπου βρέθηκαν διάσπαρτα τα ερείπια της αρχαίας πόλης - σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές - όπως τα αποκάλυψε το 2000 ο εκσκαφέας της ΔΕΗ σκάβοντας για λιγνίτη...

Η Βασιλίς βρισκόταν στην αριστερή όχθη του ποταμού Αλφειού, στους ανατολικούς πρόποδες του Λυκαίου όρους, κοντά στην Τραπεζούντα. Τοποθετείται μεταξύ του Αλφειού ποταμού και του χωριού Ίσωμα Καρυών, πάνω σε λόφο και βορειοδυτικά τηςΜεγαλόπολης. Και αυτή η πόλη, όπως και η Τραπεζούντα, εγκαταλείφθηκε όταν ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη από τον Επαμεινώνδα. Ο Παυσανίας στην 21η διαδρομή στα "Αρκαδικά" του αναφέρει:

"Από την τοποθεσία που λέγεται Βάθος, η Βασιλίς απέχει περίπου δέκα στάδια (1850 μέτρα). Οικιστής αυτής ήταν ο Κύψελος, ο οποίος πάντρεψε τη θυγατέρα του με τον Κρεσφόντη, το γιο του Αριστομάχου. Επί των ημερών μου η Βασιλίς ήταν ερειπωμένη πόλις και σωζόταν μόνο το ιερόν της Ελευσίνιας Δήμητρας".

Αν υποθέσουμε ότι πράγματι η τοποθεσία Βάθος βρισκόταν εκεί που πιο πάνω την τοποθετήσαμε με βάση τα λεγόμενα του Παυσανία, τότε το χωριό Βασιλίς θα πρέπει να ήταν χτισμένο στην θέση "Παλιόπυργος" ή πιθανότερα, απέναντι στην θέση "Μάρμαρα". Στις δύο αυτές περιοχές σήμερα δεν υπάρχουν εμφανή στοιχεια που να δικαιολογούν την ονομασία τους, ερείπια από κάποιο παλιό κτίσμα στην πρώτη ή κάποια σκόρπια μάρμαρα που να μαρτυρούν την ύπαρξη κάποιου αρχαίου κτίσματος στη δεύτερη. Το μόνο σημάδι που υπάρχει είναι μια πέτρα, που φαίνεται ότι έχει δουλευτεί από ανθρώπινο χέρι, στη θέση "Μάρμαρα". Στην Βασιλίδα λοιπόν, ο ιδρυτής της Κύψελος έχτισε το ναό της Ελευσίνιας Δήμητρας και καθιέρωσε καλλιστεία γυναικών, οι οποίες ονομάζονταν "χρυσοφόρες". Είναι ίσως τα αρχαιότερα καλλιστεία στον κόσμο:

"Οίδα δε και περί κάλλους γυναικών αγώνα ποτε διατεθέντα. Περί ου ιστορών Νικίας εν τοις Αρκαδικοίς διαθείναι φήσιν αυτόν Κύψελον, πόλιν κτίσαντα εν τω πεδίω περί τον Αλφειόν είς ήν κατοικίσαντα Παρρασίων τινάς τέμενος και βωμόν αναστήσα Δήμητρα Ελευσινία, ής εν τή εορτή και τον του κάλλους αγάνα επιτελέσαι και νικήσαι πρώτον αυτού την γυναίκα Ηροδίκην. Επιτελείται δε και μέχρι νύν ο αγών ούτος και αι αγωνιζόμενοι γυναίκες χρυσοφόροι ονομάζονται". (ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ ΙΓ' 609e)

Κρητέα

Λίγο ψιλότερα από τη θέση της αρχαίας Τραπεζούντας, και πάνω από το σημερινό χωριό Ίσιωμα, κατά την αρχαιότητα υπήρχε περιοχή που ονομαζόταν Κρητέα. Στην περιοχή αυτή σύμφωνα με τη Μυθολογία η θεά Ρέα έφερε στον κόσμο το Δία και τον παρέδωσε βρέφος στις νύμφες Θεισόα, Νέδα και Αγνώ να τον αναθρέψουν: "τες νύμφαις δε ονόματα υφ' ών τον Δία τραφήναι λέγουσι, τίθενται Θεισόαν και Νέδαν και Αγνώ". (Παυσ. Η΄ 38, 2). Ο Παυσανίας αναφέρει επίσης:

"... το όρος εστί το Λύκαιον καλούσι δε αυτό και Όλυμπον, και Ιεράν γε έτεροι των Αρκάδων κορυφήν. Τραφήναι δε τον Δία φασίν εν τω όρει τούτω και χώρα τε εστίν εν Λυκαίω Κρητέα καλουμένη - αύτη δε η Κρητέα εστίν εξ' αριστεράς Απόλλωνος άλσους επίκλησιν Παρρασίου - και την Κρήτην ένθα ο Κρητών έχει λόγος τραφήναι Δία, το χωρίον τούτο είναι, και ου δια την νήσον, αμφισβητούσιν οι Αρκάδες", δηλαδή

"... το όρος είναι το Λύκαιον, το ονομάζουν και Όλυμπο και άλλοι ιερή των Αρκάδων κορυφή. Λένε δε ότι στο βουνό αυτό ανατράφηκε ο Δίας και υπάρχει στο Λύκαιο και μία έκταση που καλείται Κρητέα - βρίσκεται αυτή η Κρητέα στα αριστερά του άλσους που το αποκαλούν "του Παρρασίου Απόλλωνα" - και ως Κρήτη, για την οποία η παράδοση των Κρητών λέει ότι ανατράφηκε ο Δίας, νοείται αυτό εδώ το μέρος και όχι το νησί Κρήτη που το τελευταίο αμφισβητούν οι Αρκάδες". (Παυσ. Η΄38, 2)

Ο ισχυρισμός αυτός των Αρκάδων ενισχύεται από την παρακάτω αναφορά των Ορφικών ύμνων στη γέννηση του Δία:

"Ζηνός έοι τί κεν άλλο παρά σπονδήσιν αειδείν
λώιον, ή θεόν αυτόν, αεί μέγαν, αιέν άνακτα,
Πηλαγόνων ελατήρα, δικασπόλον ουρανίδηση;
Πώς και νιν, Δικταίον αείσομεν ηέ Λυκαίον;
Εν δοιή μάλα θυμός επεί γένος αμφήριστον.
Ζεύ, σε μεν Ιδαίοισιν εν ούρεσι φασί γενέσθαι,
Ζευ, σε δ' εν Αρκαδίη πότεροι, πάτερ, εψεύσαντο;
Κρήτες αεί ψεύσται και γαρ τάφον, ώ άνα, σείο
Κρήτες ετεκτήναντο, συ δ' ου θάνες εσσί γαρ αιεί.
Εν δε σε Παρρασίω Ρείη τέκεν, ήχι μάλιστα
Έσκεν όρος θάμνησι περισκεπές, ένθεν ο χώρος Ιερός..." (ΟΡΦΙΚΑ, Ύμνοι Καλλιμάχου και Επιγράμματα, Ύμνος εις ΔΙΑ 1 - 15), δηλαδή

"Πώς καλύτερα θα μπορούσε κανείς να υμνήσει κατά τις θυσίες το Δία
παρά να τον ειπεί θεό, πάντοτε μέγα, αιώνιο άνακτα,
διώκτη των Πηλαγόνων, δικαστή των επουρανίων θεών;
Πώς θα τον εξυμνήσωμεν, ως Δικταίον ή ως Λυκαίον;
Ο νους μου ευρίσκεται σε μεγάλη αμφιβολία
διότι το γένος του είναι αμφισβητήσιμον.
Ω Δία, άλλοι μεν λέγουν ότι εγεννήθης εις τα Ιδαία βουνά
άλλοι όμως, Δία, λέγουν ότι εγεννήθης εις την
Αρκαδία, ποιοι από τους δύο πατέρα μας είπαν ψέματα;
Οι Κρήτες λέγουν πάντοτε ψέματα και προς τούτο είπαν ψέματα,
διότι κατασκεύασαν για σένα τάφο,
εσύ όμως δεν απέθανες διότι εσύ είσαι αιώνιος.
Αλλά εσένα σε γέννησε η Ρέα εις το Παρράσιον,
όπου ήταν ένα βουνό πολυσκέπαστο με θάμνους, γι αυτό το λόγο
ο τόπος αυτός είναι ιερός..."

Ο Ναός του Παρρασίου Απόλλωνα

Κοντά στην Κρητέα, όπως και η σκαπάνη του Κουρουνιώτη αποκάλυψε το 1903, υπήρχε ιερό του Απόλλωνα,

"... στ' ανατολικά του βουνού, υπάρχει ιερό του Απόλλωνα, του επονομαζόμενου Παρρασίου τον λένε και Πύθιον. Υπάρχει ετήσια γιορτή για το θεό, κατά την οποία θυσιάζουν στην αγορά αγριογούρουνο για τον Επικούρειο Απόλλωνα. Αφού γίνει αυτού η θυσία, μεταφέρουν το σφάγειο στο ιερό του Παρρασίου Απόλλωνα με πομπή και υπό τους ήχους αυλού. Εκεί κόβουν τα μηριά και τα καίνε και τρώνε επί τόπου το κρέας του ιερείου. Έτσι συνηθίζουν να κάνουν τη θυσία". (Παυσ. Η΄ 38, 8.)

Στην ίδια θέση, που σήμερα ονομάζεται Μάρμαρα, βρίσκεται μισογκρεμισμένο το εξωκλήσι του Αϊ Γιάννη του "Ψηλού" κοντά στο χωριό Ίσωμα Καρυών. Το εκκλησάκι είναι χτισμένο με τις πέτρες του αρχαίου ναού, και γύρω του κείτονται σκόρπια αρχαία οικοδομικά μέλη. Μάλιστα λέγεται ότι η Αγία Τράπεζα είναι το αρχαίο θυσιαστήριο του ναού του Παρρασίου Απόλλωνα. Το κτίσιμο της εκκλησίας του Άη Γιάννη πάνω στα ερείπια του ναού του θεού του φωτός και της ελεύθερης έκφρασης Απόλλωνα δε φαίνεται τυχαίο, αφού ο Άγιος Ιωάννης αντιπροσωπεύει και αυτός την αλήθεια και το φως.

Αλλά η όποια συνέχεια στη συζήτηση περί Παρρασίας δεν θα πρέπει να αγνοήσει το κέντρο της, τη Λυκόσουρα, κέντρο γεωγραφικό, πολιτικό και θρησκευτικό της αρκαδικής αυτής χώρας. Αλλά ούτε τον ιερό τόπο συνάθροισης, λατρείας και αθλητικής άμιλλας όλων των αρχαίων Αρκαδικών φύλων, το όρος Λύκαιο, την ιερά κορυφή των Αρκάδων.