Του Παναγιώτη Κολλιόπουλου
Εισαγωγή
To ανά χείρας πόνημα αναφέρεται
στην εξέλιξη των πολιτικών γεγονότων κατά τον 7ο και 6ο
αιώνα στην Αθήνα. Ο λόγος επιλογής του συγκεκριμένου θέματος είναι η ανάγκη του
συντάκτη της εργασίας να έρθει σε επαφή με το συγκεκριμένο αντικείμενο και να
διευρύνει τους ορίζοντές του, έχοντας επεξεργαστεί λεπτομερώς το παρόν θέμα. Εκπονείται
στο πλαίσιο του μαθήματος «Αρχαία Ιστορία Από τους Περσικούς πολέμους έως και
την μάχη της Χαιρώνιας» Η δομή της εργασίας έχει την ακόλουθη πορεία:
Αρχικά επισημαίνονται τα γεγονότα της προσολονικής Αθήνας και η διαιτησία του
Σόλωνα, ακολουθούν τα γεγονότα κατά την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών και το έργο του Κλεισθένη. Τέλος, πρέπει να
ευχαριστήσουμε από καρδιάς, την αξιότιμη διδάσκουσα Κα Ελένη Βολονάκη για την
αρκετά εποικοδομητική διδασκαλία του κατά την διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους
2014-2015.
Η μεθοδολογία
εκπόνησης της εργασίας έγινε με την εξής διαδικασία: αρχικά η κα Ελένη Βολονάκη πρότεινε συγκεκριμένη
βιβλιογραφία, η οποία βρίσκεται στην βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
Ο συντάκτης της εργασίας την εκπόνησε με βάση αυτή την συγκεκριμένη
βιβλιογραφία. Επίσης, για επιπρόσθετη βιβλιογραφία ο συντάκτης πήγε στην
βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής σχολής της Αθήνας για να βρει μια επιπλέον πηγή
προκειμένου να την εντάξει στην εργασία. Η εργασία, επομένως, εκπονήθηκε
αποκλειστικά με βιβλιογραφική έρευνα και όχι με άλλες μεθόδους.
Πρόλογος
H αρχαία Αθήνα αποτελεί ανά τους αιώνες το λίκνο του
πολιτισμού και της δημοκρατίας. Συγκεντρώνει
παγκόσμια και διαχρονικά το επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς κατόρθωσε να ακμάσει
φτάνοντας μάλιστα σε αξιοζήλευτο επίπεδο, σε κάθε τομέα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Τέχνες, γράμματα, πολιτισμός, τεχνολογική εξέλιξη και φυσικά πολιτικές
επιστήμες κατορθώνουν ακόμη και σήμερα να αποτελούν πρότυπο για τις δικές μας
κοινωνικές δομές.
Στις απαρχές της
πολιτειακής ιστορίας συναντάμε βασιλείς επικουρούμενους από ένα συμβούλιο
γερόντων που συγκέντρωναν στα χέρια τους
θρησκευτική,
στρατιωτική
και δικαστική εξουσία. Το αριστοκρατικό καθεστώς διαδέχτηκε την κληρονομική
μοναρχία. Στην κορωνίδα του νέου πολιτεύματος
βρισκόταν ο βασιλιάς(θρησκευτικές δικαιοδοσίες), ο πολέμαρχος
(στρατιωτικές δικαιοδοσίες)και ο επώνυμος άρχων(δικαστικές δικαιοδοσίες). Η
καταγραφή των νόμων ανατέθηκε σε πρόσωπα κοινής αποδοχής, προερχόμενα κυρίως
από την τάξη των ευγενών .
Πρόκειται
για τους γνωστούς νομοθέτες ή «αισυμνήτες», όπως ο Πιττάκος στη Μυτιλήνη, ο
Λυκούργος στη Σπάρτη, ο Δράκων και ο Σόλων στην Αθήνα. Με το μεταρρυθμιστικό
έργο του Σόλωνα και της τυραννίδας του Πεισίστρατου και των υιών του, η Αθήνα
οδηγείται στην «ἰσονομία», καθεστώς που θα οδηγήσει στη σύνταξη μιας πολιτείας που οι μεταγενέστεροι
χαρακτήρισαν ως «δημοκρατία».
Kεφάλαιο 1ο
1.1 Η Προσολωνική Αθήνα
Σε πρωιμότερες φάσεις της ιστορίας της πόλης των Αθηνών βρίσκουμε την
εικόνα ενός ώριμου αριστοκρατικού κράτους.
Πρώτος ο Αριστοτέλης αποκαλεί το πολίτευμα αυτό «Αριστοκρατικό», αφού
όλα τα πολιτικά και ιερατικά αξιώματα είναι συγκεντρωμένα στα χέρια των μεγάλων
αριστοκρατικών γενών(π.χ.Αλκμαιωνίδων, Μεδοντιδών, Φιλαϊδών κ.ο.κ.).Με τον όρο αριστοκρατία
εννοείται το
γεγονός η κρατική εξουσία πέρασε στους
ευγενείς, που ήταν τάξη “κλειστή”. Στήριζε τη δύναμη της στον πλούτο και
κυβερνούσε για τα δικά της συμφέροντα. Την εξουσία ασκούσαν μόνο οι ευγενείς.
Με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας άρχισε η αντίδραση κατά του
αριστοκρατικού πολιτεύματος[1].
Η
αστική τάξη ζητούσε να πάρει μέρος στη διοίκηση του κράτους και ερχόταν σε
σύγκρουση με τα συμφέροντα των ευγενών. Επίσης, κατά
τον Αριστοτέλη το αριστοκρατικό καθεστώς είναι συνυφασμένο με δύο μεγάλα
κοινωνικά προβλήματα της εποχής. Το πρώτο αναφέρεται στο γεγονός ότι πολλοί από
τους οικονομία ασθενέστερους ήταν υποχρεωμένοι να «εργάζονται» για τους
πλούσιους. Καλλιεργούσαν τα κτήματα των τελευταίων και απέδιδαν το ένα έκτο της
ετήσιας παραγωγής τους στους ευπατρίδες. Βρισκόμενοι σε κατάσταση εξάρτησης από
αυτούς, συχνά έπεφταν σε κατάσταση δουλοπαροικίας. Ως δεύτερο πρόβλημα
προβάλλεται ο αποκλεισμός πολλών πολιτών
της Αθήνας από την πολιτική ζωή γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την παρουσία κοινωνικών
εντάσεων. Είναι αυτονόητο πως η σκληρότητα, από την οποία διαπνεόταν το
θεσμικό δίκαιο για τους ασθενέστερους μικροκαλλιεργητές που
δεν μπορούσαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους, θα πρέπει να είχε προκαλέσει όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων[2].
1.2 Κύλων και
Δρακων
Όσο λίγα και να ξέρουμε για την ιστορία της
Αθήνας πριν από τον Σόλωνα, υπάρχουν δύο
πολύ σημαντικά γεγονότα που αξίζει να αναφερθούν. Το ένα είναι η προσπάθεια κάποιου ονόματι Κύλωνα να
αρπάξει την Ακρόπολη και να εγκαταστήσει τυραννίδα, με την βοήθεια του πεθερού
του, που ήταν τύραννος των Μεγάρων. Το δεύτερο είναι η σύνταξη ενός πρώτου
κώδικα νόμων από τον Δράκοντα. Και τα δύο γεγονότα είναι αδύνατον να χρονολογηθούν
με ακρίβεια[3].
Ως
προς το πρώτο διαθέτουμε τη διπλή μαρτυρία του Ηροδότου και του Θουκυδίδη. Οι
δύο ιστορικοί συμφωνούν με τα ουσιώδη, δηλαδή με στην ευγενική καταγωγή του
Κύλωνα που ήταν ολυμπιονίκης και στη αποτυχία του[4].
Ο
Θουκυδίδης, όμως είναι πιο συγκεκριμένος από τον Ηρόδοτο ως προς τον ρόλο του
Θεαγένη των Μεγάρων, δίνοντας μας μία εμπεριστατωμένη εξήγηση για τους λόγους της
αποτυχίας του. Σε κάθε περίπτωση, ο Κύλωνας αν και αποτυχημένα αποπειράθηκε να
εγκαταστήσει την τυραννίδα σ’ ένα πλαίσιο κρίσης, δεν θα στηριζόταν στον δήμο
των οπλιτών. Ακριβώς, αυτός ο δήμος των οπλιτών είναι που έδωσε το δικαίωμα
στον Δράκοντα την ευκαιρία να θεσμοθετήσει.
Ο
Δράκοντας (Δράκων) λοιπόν, ήταν ένας σημαντικός νομοθέτης της αρχαίας
Αθήνας. Το 624
π.Χ. οι Αθηναίοι του ανέθεσαν να γράψει τους νόμους και το 621 π.Χ. τους έγραψε σε μαρμάρινες πλάκες (κύρβεις) τις οποίες τοποθέτησε στην Αγορά. Η νομοθεσία του θεωρείται ως ο πρώτος
πολιτικός σταθμός στην ιστορία της πόλης από την εποχή του Θησέα. Ο Δράκων εισήγαγε
μια σειρά από μεταρρυθμίσεις στο αθηναϊκό πολίτευμα, μερικές από τις οποίες
είναι οι εξής: Παραχωρήθηκαν πολιτικά δικαιώματα στη διοίκηση της πόλης της
Αθήνας σε όλους όσους στρατεύονταν σε περίπτωση πολέμου, η εκλογή των εννέα
αρχόντων και των ταμιών της πόλης γίνονταν από όλους τους στρατεύσιμους
άντρες κατοίκους και όσους είχαν ακίνητη περιουσία τουλάχιστο 10 χρυσών μνων,
η εκλογή των στρατηγών και των ιππάρχων γινόταν από όσους είχαν ακίνητη
περιουσία όχι λιγότερη των 100 μνων η εκλογή της Βουλής των 401 γινόταν από
όλους τους στρατεύσιμους άνω των 30 ετών, εγκαθιδρύθηκε η εκκλησία του δήμου
στην οποία λάμβαναν μέρος όλοι οι στρατεύσιμοι κάτοικοι της Αθήνας και οι
οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να παρίστανται σε όλες τις συνεδρίες της και
περιορίστηκαν οι δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου στη διαφύλαξη των νόμων της
πόλης, ενώ οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να καταγγέλλουν τις αποφάσεις του
Αρείου Πάγου που θεωρούσαν άδικες στη Βουλή.
Επίσης, ο Δράκων εισήγαγε αυστηρές μεταρρυθμίσεις και στις
διατάξεις του ποινικού και ιδιωτικού δικαίου, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές
στις περιπτώσεις παράβασης της ποινικής νομοθεσίας.[5] Οι νόμοι αυτοί ήταν πολύ αυστηροί και από τότε
η έκφραση "Δρακόντειοι νόμοι"
είναι συνώνυμη με τους ιδιαίτερα αυστηρούς νόμους. Αντίστοιχα "Δρακόντεια μέτρα" ονομάζονται
τα αυστηρά μέτρα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πλούταρχος είπε ότι οι νόμοι του
Δράκοντα γράφτηκαν με αίμα, όχι με μελάνι. Οι τιμωρίες ήταν ιδιαίτερα
σκληρές, με ασήμαντα αδικήματα, όπως η κλοπή ενός μήλου ή ακόμη και η
τεμπελιά να τιμωρούνται με θάνατο. Μετά το 594 π.Χ ο Σόλωνας κατάργησε τη
πολιτική νομοθεσία του Δράκοντα, διατήρησε όμως αναλλοίωτους τους λεγόμενους
«φονικούς δεσμούς», οι οποίοι μάλιστα χαράχτηκαν σε λίθινη στήλη που στήθηκε
στη «Βασίλειο Στοά» (409 - 408π.Χ.)[6]
|
1.3.Η διαιτησία του
Σόλωνα
Η κρίση τελείωσε με τη διαιτησία του Σόλωνα(όπως θα διαπιστωθεί και
παρακάτω) με πρώτο μέτρο τη «Σεισάχθεια» που στην ουσία ήταν απαλλαγή από τα
βάρη. Έφερε πίσω όσους από τους
Αθηναίους είχαν πωληθεί ως δούλοι και αλλά αντιτάχτηκε στην ίση αναδιανομή της
γης. Πάντως θα του αποδώσουμε αυτούς τους νόμους με επιφύλαξη[7]. Γνήσιες θεωρούνται οι διατάξεις για την
ιδιοκτησία και την μεταβίβασή της γης, καθώς και μια μεταρρύθμιση των μέτρων
οικογενειακού δικαίου και ο καθορισμός των εξόδων για τις θυσίες. Μάλλον
μπορούν να αμφησβητηθούν τα λεγόμενα του Πλουτάρχου για τα μέτρα :«εκμετάλλευση των αγροτικών προϊόντων ή
για την ανάπτυξη της βιοτεχνίας». Ακόμα πιο απίθανο είναι να έφτιαξε
μεταρρύθμιση των θεσμών και να δημιούργησε τη βουλή των 400[8].Γνήσια είναι οι διατάξεις που αναφέρονται
στην ιδιοκτησία και τη μεταβίβασή της, σε ορισμένα θέματα οικογενειακού
δικαίου, καθώς και μια μεταρρύθμιση των μέτρων και των σταθμών και ο καθορισμός
των εξόδων για
τις θυσίες[9].
Ο Σόλων(638 - 559 π.Χ.) λοιπόν,
κοινωνικός μεταρρυθμιστής και νομοθέτης, γιος του Εξεκεστίδη από την Σαλαμίνα, απόγονος της
οικογένειας του Κόδρου και των Νηλείδων, γεννήθηκε στην Αθήνα το 638 π.Χ. Ο πατέρας του
ήταν έμπορος και ο Σόλων, που ακολούθησε το επάγγελμα του, ταξίδευσε σε πολλές
χώρες. Ήταν σχεδόν σαράντα χρονών, φημισμένος για την ποίηση του και την σοφία
του, όταν έλαβε μέρος στην πολιτική ζωή της Αθήνας.
Οι Μεγαρείς, μετά από το Κυλώνιον άγος, είχαν καταλάβει το νησί της Σαλαμίνας, το οποίο ανήκε στην Αθήνα και ο Σόλων ήταν πικραμένος που η Αθήνα το είχε χάσει. Τα Μέγαρα, εκείνον τον καιρό, ήταν μια ισχυρή πόλη, η οποία ήταν σε θέση να συναγωνισθεί με την Αθήνα. Οι Αθηναίοι, μετά από ένα πολύχρονο πόλεμο με τα Μέγαρα, προσπάθησαν να επανακτήσουν το νησί και υπέστησαν μεγάλες απώλειες. Για τον λόγο αυτό ψήφισαν νόμο, να μην επιχειρήσουν ξανά πόλεμο για το νησί της Σαλαμίνος και να τιμωρούν με θάνατο αυτούς που θα τους παρότρυναν[10].
Ο Σόλων προσπάθησε και έπεισε του Αθηναίους να επανακτήσουν το νησί, απαγγέλλοντας το ποίημα του Σαλαμίς στην Αγορά, και σαν στρατηγός έφθασε στο ακρωτήριο της Κολιάδας, όπου οι Αθηναίες γυναίκες πρόσφεραν θυσία στην Δήμητρα. Από εκεί, έστειλε έναν έμπιστο άνθρωπο του στην Σαλαμίνα, ο οποίος προσποιούμενος ότι ήταν εξόριστος, πληροφόρησε τους Μεγαρείς ότι οι Αθηναίες γυναίκες ήταν απροστάτευτες. Οι Μεγαρείς έπεσαν στην παγίδα και όταν αποβιβάστηκαν από τα πλοία τους χωρίς τα όπλα τους, για να τις πιάσουν, τότε μόνο κατάλαβαν ότι οι γυναίκες ήταν άνδρες μεταμφιεσμένοι, με κρυμμένα μαχαίρια. Οι Αθηναίοι τους σκότωσαν όλους και ο Σόλων με τα πλοία τους, έπλευσε αμέσως στην απροστάτευτη Σαλαμίνα και την κατέλαβε. Οι Μεγαρείς προσπάθησαν να ξαναπάρουν πάλι πίσω την Σαλαμίνα και ο πόλεμος μεταξύ των Αθηναίων και Μεγαρέων αποδείχθηκε καταστρεπτικός και για τις δύο πλευρές. Έτσι αποφάσισαν τελικά να αναθέσουν την διαιτησία στην Σπάρτη, για το ποιος θα είναι ο κάτοχος του νησιού. Η διαιτησία της Σπάρτης αποφάσισε ότι η Σαλαμίς ανήκε στους Αθηναίους.
Ο Σόλων αύξησε την δημοτικότητα του υποστηρίζοντας τους κατοίκους των Δελφών εναντίον των κατοίκων της πόλεως Κίρρας. Με δυσκολία έπεισε το συμβούλιο των Αμφικτιόνων, να ανοίξουν πόλεμο εναντίον της Κίρρας (πρώτος Ιερός πόλεμος 595-585 π.Χ.).Όταν ο Σόλων έγινε άρχων της Αθήνας το 594 π.Χ., πλούτος και δύναμη ανήκαν σε λίγα χέρια. Οι φτωχοί (η τάξις των Θετών) ήταν βουτηγμένοι στο χρέος, πολλοί από αυτούς είχαν γίνει δούλοι, γιατί δεν είχαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους και είχαν πουλήσει ακόμα και τα παιδιά τους[11].
Ο Σόλων, άνθρωπος που αγαπούσε την δικαιοσύνη, προσπάθησε να αλλάξει την σκληρή ζωή των φτωχών ανθρώπων της Αθήνας. Απέρριψε προτάσεις να γίνει τύραννος, αντί αυτού έκανε τον αξιομνημόνευτο νόμο Σεισάχθεια, μια λέξη που σημαίνει, ότι αποτίναξε από τους ώμους των φτωχών το φορτίο, που τους προκαλούσε τόσο πόνο και οδύνη. Ο νόμος Σεισάχθεια απάλειψε όλα τα συμβόλαια των φτωχών ανθρώπων, που είχαν βάλει ενέχυρο τον ίδιο τον εαυτό τους ή την περιουσία τους. Απαγορεύθηκαν όλα τα μελλοντικά δάνεια τέτοιου είδους και κατήργησε την δύναμη του πιστωτή, να υποδουλώνει ή να φυλακίζει. Ο νόμος, με την κατάργηση των πολυαρίθμων υποθηκών στις κτηματικές περιουσίες της Αττικής, απελευθέρωσε την γη από τα παλαιά χρέη[12].
Με άλλους νόμους, βοήθησε τους πλουσίους οφειλέτες, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους. Ο Σόλων γι αυτό αύξησε την αξία της μνας, έως είκοσι επτά τοις εκατό, αλλάζοντας το νόμισμα από το Αιγινίτικο στο Ευβοιακό, κάτι το οποίο αποδείχθηκε ευνοϊκό και για το Αθηναϊκό εμπόριο, διευκολύνοντας τις συναλλαγές με την Κόρινθο, Χαλκίδα και Ερέτρια και άλλες αποικίες. Ο Σόλων δεν απαγόρευσε μόνο την υποθήκη ανθρώπων, αλλά περιόρισε τον αριθμό στρεμμάτων γης, τα οποία ένα άτομο μπορούσε να κατέχει. Απαγόρευσε στους μεγάλους κατόχους γης να εξάγουν σιτηρά από την Αθήνα, βάζοντας τους μεγάλο πρόστιμο. Επίσης απαγόρευσε την εξαγωγή όλων των δημητριακών προϊόντων, εκτός από το λάδι της ελιάς. Ο Σόλων ακύρωσε τους νόμους του Δράκου, εκτός από εκείνον της ανθρωποκτονίας και κατήργησε την θανατική καταδίκη, από όλα τα μικρά εγκλήματα. Πολλοί που είχαν τιμωρηθεί με τους παλαιούς νόμους αποκαταστήθηκαν, λαμβάνοντας πλήρη δικαιώματα του πολίτη. Σύμφωνα με αυτόν τον νόμο η εξόριστη οικογένεια των Αλκμεωνίδων, επέστρεψε στην Αθήνα[13].
Οι νόμοι του νομοθέτη Σόλωνα ήταν γραμμένοι σε ξύλινα τριγωνικά πινάκια, τα ονομαζόμενα κύρβεις και εφυλάσσοντο πρώτα στην Ακρόπολη και αργότερα στο Πρυτανείο. Επίσης άλλαξε το πολιτικό σύστημα, από Ολιγαρχία σε Τιμοκρατία, με άλλα λόγια, μείωσε την δύναμη των ευγενών και έδωσε σπουδαιότητα στην οικονομική δύναμη. Αναδιοργάνωσε το συμβούλιο ή την γερουσία (Βουλή) από 401 μέλη, τα οποία είχαν συνταχθεί από τον Δράκο (621 π.Χ.), και τα οποία εκλέγονταν από τους πολίτες. Μείωσε τα μέλη κατά ένα, στα 400, 100 από την κάθε μια φυλή (υπήρχαν τέσσαρες φυλές)[14].
Όταν ο Σόλων έγινε άρχων, ο πληθυσμός της Αττικής ήταν χωρισμένος σε τρεις τάξεις, που συχνά έρχονταν σε διαμάχες μεταξύ τους. Οι τρεις τάξεις ήταν: οι Πεδιείς, οι Διάκριοι και οι Παράλιοι. Ο Σόλων μεσολάβησε επιτυχώς, φέρνοντας σε τέλος τις βίαιες διαμάχες τους. Κατήργησε τα αποκλειστικά δικαιώματα των Ευπατρίδων και διένειμε τον πληθυσμό σε τέσσαρες κλάσεις, σύμφωνα με το εισόδημα τους. Η πρώτη τάξη, οι Πεντακοσιομέδιμνοι, είχε το λιγότερο πεντακόσιους μεδίμνους από σιτηρά ή κρασί ή λάδι, ως ετήσιο εισόδημα. Οι Ιππείς, με εισόδημα από τριακοσίους μεδίμνους και πάνω, οι οποίοι ήταν ικανοί να διατηρούν ένα πολεμικό άλογο. Η τρίτη τάξη, οι Ζευγίται (κάτοχοι ενός ζεύγους βοδιών), με εκατόν πενήντα μεδίμνους και πάνω, και τέλος οι Θήτες (μισθωτοί εργάτες), με εισόδημα λιγότερο από εκατόν πενήντα μεδίμνους. Μόνο οι τρεις πρώτες τάξεις είχαν το δικαίωμα ψήφου και μόνο από την πρώτη τάξη μπορούσαν να κατέχουν τα ανώτατα δημόσια αξιώματα. Η τάξη των Θετών αποκλείονταν από όλες τις δημόσιες θέσεις, αλλά μπορούσαν να ψηφίσουν στην γενική συνέλευση του λαού και είχαν επίσης το δικαίωμα να πάρουν μέρος, ως ένορκοι, σε δίκες. Δεν μπορούσαν να υπηρετήσουν στον στρατό σαν οπλίτες, αλλά μόνο σαν ελαφρά οπλισμένος στρατός.
Οι Ιππείς μπορούσαν να εκλεχθούν μόνο από τις δύο ανώτερες τάξεις και οι οπλίτες από τις τρεις πρώτες. Μόνον οι Θήτες ελάμβαναν μισθό για δημόσιες υπηρεσίες, όλες οι άλλες κλάσεις υπηρετούσαν το δημόσιο χωρίς αποδοχές. Σε ελαφρά αδικήματα, ο Σόλων έβαλε μικρό πρόστιμο. Εν αντιθέσει, έδωσε μεγάλα ποσά στους Ολυμπιονίκες (500 δραχμές, μια ολόκληρη περιουσία για εκείνα τα χρόνια) και στους νικητές των Ίσθμιων αγώνων, εκατό δραχμές. Στους νικητές των Παναθηναϊκών αγώνων, τους απένειμε εκατό ζωγραφισμένους αμφορείς, γεμάτους λάδι[15].
Αν και ο Σόλων ήταν δίκαιος στις νομοθεσίες του, δεν έκανε ριζικές αλλαγές, πιστεύοντας σύμφωνα με τα δικά του λόγια ότι οι θεοί δίνουν στον άνθρωπο ότι είναι δίκαιο γι' αυτόν. Κανένας δεν ήταν ικανοποιημένος με τις νομοθεσίες του, οι φτωχοί, οι οποίοι προσδοκούσαν ανακατανομή της γης, απογοητεύθηκαν και οι πλούσιοι ήταν δυσαρεστημένοι για τα δικαιώματα που προσχώρησε στους φτωχούς.
Διατήρησε και επέκτεινε την δύναμη του αρχαίου συμβουλίου του Αρείου Πάγου, το οποίο είχε την δικαιοδοσία σε θρησκευτικά αδικήματα και φόνο εκ προμελέτης.
Οι μετέπειτα γενεές θεωρούσαν τον Σόλωνα πατέρα της δημοκρατίας, γιατί απελευθέρωσε το άτομο από την πολιτική κυριαρχία της ολιγαρχίας και από τα οικονομικά βάρη, δίνοντας πολιτικά δικαιώματα στους Θήτες, για να πάρουν μέρος στο συμβούλιο της Εκκλησίας. Ταυτόχρονα έδωσε στο άτομο καινούργιες υπευθυνότητες ως πολίτη, θεωρώντας ατιμία, να μην πάρει τα όπλα ενάντια σε τυράννους και σε επαναστάσεις.
Πριν από αυτόν, οι διαθήκες ήταν άγνωστες στην Αθήνα, την περιουσία του αποθανόντος την κληρονομούσαν οι συγγενείς. Ο Σόλων έδωσε ελευθερία στο άτομο, επιτρέποντας να διαχειρίζεται την περιουσία του όπως ήθελε, σε περίπτωση που δεν είχε παιδί. Ο Σόλων έβαλε τα θεμέλια της βιομηχανίας. Κάθε πατέρας έπρεπε να μάθει στο παιδί του μια τέχνη, διαφορετικά τα παιδιά του δεν θα ήταν υπεύθυνα να τον κοιτάξουν στα γεράματα του. Με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις ανέπτυξε την Αθηναϊκή βιομηχανία, φέρνοντας τεχνίτες από την Κόρινθο και άλλες πόλεις, υποσχόμενος να τους δώσει την Αθηναϊκή υπηκοότητα[16].
Ο Σόλων ήταν επίσης έξοχος λυρικός και ελεγειακός ποιητής. Ήταν ο πρώτος Αττικός ποιητής και έγραψε ιαμβικά και ελεγειακά σε ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Οι ελεγείες του αριθμούσαν πάνω από πέντε χιλιάδες γραμμές. Στις πολιτικές ελεγείες, έγραψε για το νησί της Σαλαμίνας και για το πως διέγειρε τους πολίτες της Αθήνας να επανακτήσουν το νησί.
Σαν χαρακτήρας ο Σόλωνας ήταν ειλικρινής, με καλοσύνη και γενναιόδωρος. Χαρακτηρίζονταν από μετριοπάθεια και το σύνηθες ρητό του ήταν "Μηδέν άγαν" (τίποτα με υπερβολή). Ήταν ένας από τους επτά σοφούς. Η σοφία του και ο ευγενής πατριωτισμός του σημάδεψαν την Αθηναϊκή πολιτεία, ως το πρώτο αληθινό παράδειγμα ανθρωπισμού.Στις ηθικές ελεγείες ανήκει και το ποίημα του, "οι παροτρύνσεις στον εαυτόν μου", καθώς επίσης και το συχνά αναφερόμενο απόφθεγμα:
"Γηράσκω δ' αιεί πολλά διδασκόμενος". Όταν τελείωσε το έργο του, ο Σόλων έφυγε από την Αθήνα, λέγοντας στους Αθηναίους να μην αλλάξουν τίποτα επί δέκα χρόνια, ή σύμφωνα με άλλη μαρτυρία για εκατό χρόνια. Δυστυχώς έζησε για να δει το σύνταγμα του να ανατρέπεται από τον τύραννο Πεισίστρατο.
Ο Σόλων πρώτα επισκέφθηκε την Αίγυπτο, ερχόμενος σε επαφή με βασιλείς και ιερείς, μαθαίνοντας την ιστορία τους. Οι ιερείς του είπαν για το νησί της Ατλαντίδος και τον πόλεμο που οι Αθηναίοι έκαναν εναντίον του νησιού, εννέα χιλιάδες χρόνια πριν. Από τις πληροφορίες που του έδωσαν οι ιερείς, άρχισε να γράφει ένα ποίημα, αλλά πέθανε πριν να το τελειώσει. Μετά από την Αίγυπτο, πήγε στην Κύπρο και αργότερα στην Λυδία, όπου και συνάντησε τον βασιλιά Κροίσο,στις Σάρδεις. Σύμφωνα με την ιστορία του Ηρόδοτου, ο Κροίσος, αφού του έδειξε τους αμύθητους θησαυρούς του, τον ερώτησε ποιος ήταν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος που είχε γνωρίσει, περιμένοντας από τον Σόλωνα ότι θα ανέφερε αυτόν. Ο Σόλων αποφεύγοντας να κολακεύσει τον βασιλιά, ονόμασε δυο κοινούς Έλληνες, τον Αθηναίο Τελαμόνα και τους Αργείους αδελφούς, Κλεόβη και Βίτωνα. Όταν ο Κροίσος απάντησε, ότι δεν είχε λάβει υπ΄ όψιν του τα πλούτη του και την δόξα του, ο Σόλωνας του απάντησε να μην θεωρεί έναν άνθρωπο ευτυχή, αν δεν γνωρίζει πως τελείωσε η ζωή του: "Μηδένα προ του τέλους μακάριζε" (Μην θεωρήσεις κανένα ευτυχή, πριν γνωρίσεις το τέλος του).
Ο Κροίσος τότε περιφρόνησε τον Σόλωνα, αλλά όταν ανετράπη από τον Κύρο και ήταν έτοιμος να καεί στην πυρά, τα λόγια του Σόλωνα ήλθαν στο μυαλό του και φώναξε με δυνατή φωνή, τρεις φορές: "Σόλων, Σόλων, Σόλων". Όταν ο Κύρος ερώτησε να μάθει την παράξενη έννοια των λόγων του και έμαθε, διέταξε τους ανθρώπους του να σβήσουν αμέσως την φωτιά, αλλά αυτό αποδείχθηκε αδύνατο. Ο Κροίσος όμως στάθηκε τυχερός και σώθηκε από μιαν απότομη καταρρακτώδη βροχή. Ο Κύρος μετά από αυτό το γεγονός, επανέφερε τον Κροίσο στην βασιλεία του και τον έκανε έμπιστο φίλο και σύμβουλο του.
Κατά την διάρκεια της απουσίας του Σόλωνα από την Αθήνα, οι τρεις τάξεις είχαν ξαναρχίσει τις εχθροπραξίες μεταξύ τους. Οι Πεδειείς (κάτοικοι των πεδιάδων) είχαν αρχηγό τους τον Λυκούργο, οι Παράλιοι (κάτοικοι των ακτών ) τον Μεγακλή, από το γένος των Αλκμεωνίδων και οι Διάκριοι (ορεινοί) τον Πεισίστρατο, εξάδελφο του Σόλωνα. Όταν ο Σόλων επέστρεψε στην Αθήνα, γύρω στο 562 π.Χ., προσπάθησε ανεπιτυχώς να δώσει τέλος στις φιλοδοξίες του εξάδελφου του Πεισίστρατου. Πέθανε στην Κύπρο και σύμφωνα με την διαθήκη του, οι στάχτες του σκορπίστηκαν γύρω από το αγαπημένο του νησί της Σαλαμίνος. Ο Σόλωνας διαίρεσε τους πολίτες σε τάξεις σύμφωνα με το εισόδημά τους (πεντοκοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες) για να προσδιοριστούν οι όροι πρόσβασης στις δημόσιες ευθύνες για τις τρεις πρώτες τάξεις ενώ η τέταρτη είχε μόνο το δικαίωμα συμμετοχής στη συνέλευση και στα δικαστήρια[17].
Οι Μεγαρείς, μετά από το Κυλώνιον άγος, είχαν καταλάβει το νησί της Σαλαμίνας, το οποίο ανήκε στην Αθήνα και ο Σόλων ήταν πικραμένος που η Αθήνα το είχε χάσει. Τα Μέγαρα, εκείνον τον καιρό, ήταν μια ισχυρή πόλη, η οποία ήταν σε θέση να συναγωνισθεί με την Αθήνα. Οι Αθηναίοι, μετά από ένα πολύχρονο πόλεμο με τα Μέγαρα, προσπάθησαν να επανακτήσουν το νησί και υπέστησαν μεγάλες απώλειες. Για τον λόγο αυτό ψήφισαν νόμο, να μην επιχειρήσουν ξανά πόλεμο για το νησί της Σαλαμίνος και να τιμωρούν με θάνατο αυτούς που θα τους παρότρυναν[10].
Ο Σόλων προσπάθησε και έπεισε του Αθηναίους να επανακτήσουν το νησί, απαγγέλλοντας το ποίημα του Σαλαμίς στην Αγορά, και σαν στρατηγός έφθασε στο ακρωτήριο της Κολιάδας, όπου οι Αθηναίες γυναίκες πρόσφεραν θυσία στην Δήμητρα. Από εκεί, έστειλε έναν έμπιστο άνθρωπο του στην Σαλαμίνα, ο οποίος προσποιούμενος ότι ήταν εξόριστος, πληροφόρησε τους Μεγαρείς ότι οι Αθηναίες γυναίκες ήταν απροστάτευτες. Οι Μεγαρείς έπεσαν στην παγίδα και όταν αποβιβάστηκαν από τα πλοία τους χωρίς τα όπλα τους, για να τις πιάσουν, τότε μόνο κατάλαβαν ότι οι γυναίκες ήταν άνδρες μεταμφιεσμένοι, με κρυμμένα μαχαίρια. Οι Αθηναίοι τους σκότωσαν όλους και ο Σόλων με τα πλοία τους, έπλευσε αμέσως στην απροστάτευτη Σαλαμίνα και την κατέλαβε. Οι Μεγαρείς προσπάθησαν να ξαναπάρουν πάλι πίσω την Σαλαμίνα και ο πόλεμος μεταξύ των Αθηναίων και Μεγαρέων αποδείχθηκε καταστρεπτικός και για τις δύο πλευρές. Έτσι αποφάσισαν τελικά να αναθέσουν την διαιτησία στην Σπάρτη, για το ποιος θα είναι ο κάτοχος του νησιού. Η διαιτησία της Σπάρτης αποφάσισε ότι η Σαλαμίς ανήκε στους Αθηναίους.
Ο Σόλων αύξησε την δημοτικότητα του υποστηρίζοντας τους κατοίκους των Δελφών εναντίον των κατοίκων της πόλεως Κίρρας. Με δυσκολία έπεισε το συμβούλιο των Αμφικτιόνων, να ανοίξουν πόλεμο εναντίον της Κίρρας (πρώτος Ιερός πόλεμος 595-585 π.Χ.).Όταν ο Σόλων έγινε άρχων της Αθήνας το 594 π.Χ., πλούτος και δύναμη ανήκαν σε λίγα χέρια. Οι φτωχοί (η τάξις των Θετών) ήταν βουτηγμένοι στο χρέος, πολλοί από αυτούς είχαν γίνει δούλοι, γιατί δεν είχαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους και είχαν πουλήσει ακόμα και τα παιδιά τους[11].
Ο Σόλων, άνθρωπος που αγαπούσε την δικαιοσύνη, προσπάθησε να αλλάξει την σκληρή ζωή των φτωχών ανθρώπων της Αθήνας. Απέρριψε προτάσεις να γίνει τύραννος, αντί αυτού έκανε τον αξιομνημόνευτο νόμο Σεισάχθεια, μια λέξη που σημαίνει, ότι αποτίναξε από τους ώμους των φτωχών το φορτίο, που τους προκαλούσε τόσο πόνο και οδύνη. Ο νόμος Σεισάχθεια απάλειψε όλα τα συμβόλαια των φτωχών ανθρώπων, που είχαν βάλει ενέχυρο τον ίδιο τον εαυτό τους ή την περιουσία τους. Απαγορεύθηκαν όλα τα μελλοντικά δάνεια τέτοιου είδους και κατήργησε την δύναμη του πιστωτή, να υποδουλώνει ή να φυλακίζει. Ο νόμος, με την κατάργηση των πολυαρίθμων υποθηκών στις κτηματικές περιουσίες της Αττικής, απελευθέρωσε την γη από τα παλαιά χρέη[12].
Με άλλους νόμους, βοήθησε τους πλουσίους οφειλέτες, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους. Ο Σόλων γι αυτό αύξησε την αξία της μνας, έως είκοσι επτά τοις εκατό, αλλάζοντας το νόμισμα από το Αιγινίτικο στο Ευβοιακό, κάτι το οποίο αποδείχθηκε ευνοϊκό και για το Αθηναϊκό εμπόριο, διευκολύνοντας τις συναλλαγές με την Κόρινθο, Χαλκίδα και Ερέτρια και άλλες αποικίες. Ο Σόλων δεν απαγόρευσε μόνο την υποθήκη ανθρώπων, αλλά περιόρισε τον αριθμό στρεμμάτων γης, τα οποία ένα άτομο μπορούσε να κατέχει. Απαγόρευσε στους μεγάλους κατόχους γης να εξάγουν σιτηρά από την Αθήνα, βάζοντας τους μεγάλο πρόστιμο. Επίσης απαγόρευσε την εξαγωγή όλων των δημητριακών προϊόντων, εκτός από το λάδι της ελιάς. Ο Σόλων ακύρωσε τους νόμους του Δράκου, εκτός από εκείνον της ανθρωποκτονίας και κατήργησε την θανατική καταδίκη, από όλα τα μικρά εγκλήματα. Πολλοί που είχαν τιμωρηθεί με τους παλαιούς νόμους αποκαταστήθηκαν, λαμβάνοντας πλήρη δικαιώματα του πολίτη. Σύμφωνα με αυτόν τον νόμο η εξόριστη οικογένεια των Αλκμεωνίδων, επέστρεψε στην Αθήνα[13].
Οι νόμοι του νομοθέτη Σόλωνα ήταν γραμμένοι σε ξύλινα τριγωνικά πινάκια, τα ονομαζόμενα κύρβεις και εφυλάσσοντο πρώτα στην Ακρόπολη και αργότερα στο Πρυτανείο. Επίσης άλλαξε το πολιτικό σύστημα, από Ολιγαρχία σε Τιμοκρατία, με άλλα λόγια, μείωσε την δύναμη των ευγενών και έδωσε σπουδαιότητα στην οικονομική δύναμη. Αναδιοργάνωσε το συμβούλιο ή την γερουσία (Βουλή) από 401 μέλη, τα οποία είχαν συνταχθεί από τον Δράκο (621 π.Χ.), και τα οποία εκλέγονταν από τους πολίτες. Μείωσε τα μέλη κατά ένα, στα 400, 100 από την κάθε μια φυλή (υπήρχαν τέσσαρες φυλές)[14].
Όταν ο Σόλων έγινε άρχων, ο πληθυσμός της Αττικής ήταν χωρισμένος σε τρεις τάξεις, που συχνά έρχονταν σε διαμάχες μεταξύ τους. Οι τρεις τάξεις ήταν: οι Πεδιείς, οι Διάκριοι και οι Παράλιοι. Ο Σόλων μεσολάβησε επιτυχώς, φέρνοντας σε τέλος τις βίαιες διαμάχες τους. Κατήργησε τα αποκλειστικά δικαιώματα των Ευπατρίδων και διένειμε τον πληθυσμό σε τέσσαρες κλάσεις, σύμφωνα με το εισόδημα τους. Η πρώτη τάξη, οι Πεντακοσιομέδιμνοι, είχε το λιγότερο πεντακόσιους μεδίμνους από σιτηρά ή κρασί ή λάδι, ως ετήσιο εισόδημα. Οι Ιππείς, με εισόδημα από τριακοσίους μεδίμνους και πάνω, οι οποίοι ήταν ικανοί να διατηρούν ένα πολεμικό άλογο. Η τρίτη τάξη, οι Ζευγίται (κάτοχοι ενός ζεύγους βοδιών), με εκατόν πενήντα μεδίμνους και πάνω, και τέλος οι Θήτες (μισθωτοί εργάτες), με εισόδημα λιγότερο από εκατόν πενήντα μεδίμνους. Μόνο οι τρεις πρώτες τάξεις είχαν το δικαίωμα ψήφου και μόνο από την πρώτη τάξη μπορούσαν να κατέχουν τα ανώτατα δημόσια αξιώματα. Η τάξη των Θετών αποκλείονταν από όλες τις δημόσιες θέσεις, αλλά μπορούσαν να ψηφίσουν στην γενική συνέλευση του λαού και είχαν επίσης το δικαίωμα να πάρουν μέρος, ως ένορκοι, σε δίκες. Δεν μπορούσαν να υπηρετήσουν στον στρατό σαν οπλίτες, αλλά μόνο σαν ελαφρά οπλισμένος στρατός.
Οι Ιππείς μπορούσαν να εκλεχθούν μόνο από τις δύο ανώτερες τάξεις και οι οπλίτες από τις τρεις πρώτες. Μόνον οι Θήτες ελάμβαναν μισθό για δημόσιες υπηρεσίες, όλες οι άλλες κλάσεις υπηρετούσαν το δημόσιο χωρίς αποδοχές. Σε ελαφρά αδικήματα, ο Σόλων έβαλε μικρό πρόστιμο. Εν αντιθέσει, έδωσε μεγάλα ποσά στους Ολυμπιονίκες (500 δραχμές, μια ολόκληρη περιουσία για εκείνα τα χρόνια) και στους νικητές των Ίσθμιων αγώνων, εκατό δραχμές. Στους νικητές των Παναθηναϊκών αγώνων, τους απένειμε εκατό ζωγραφισμένους αμφορείς, γεμάτους λάδι[15].
Αν και ο Σόλων ήταν δίκαιος στις νομοθεσίες του, δεν έκανε ριζικές αλλαγές, πιστεύοντας σύμφωνα με τα δικά του λόγια ότι οι θεοί δίνουν στον άνθρωπο ότι είναι δίκαιο γι' αυτόν. Κανένας δεν ήταν ικανοποιημένος με τις νομοθεσίες του, οι φτωχοί, οι οποίοι προσδοκούσαν ανακατανομή της γης, απογοητεύθηκαν και οι πλούσιοι ήταν δυσαρεστημένοι για τα δικαιώματα που προσχώρησε στους φτωχούς.
Διατήρησε και επέκτεινε την δύναμη του αρχαίου συμβουλίου του Αρείου Πάγου, το οποίο είχε την δικαιοδοσία σε θρησκευτικά αδικήματα και φόνο εκ προμελέτης.
Οι μετέπειτα γενεές θεωρούσαν τον Σόλωνα πατέρα της δημοκρατίας, γιατί απελευθέρωσε το άτομο από την πολιτική κυριαρχία της ολιγαρχίας και από τα οικονομικά βάρη, δίνοντας πολιτικά δικαιώματα στους Θήτες, για να πάρουν μέρος στο συμβούλιο της Εκκλησίας. Ταυτόχρονα έδωσε στο άτομο καινούργιες υπευθυνότητες ως πολίτη, θεωρώντας ατιμία, να μην πάρει τα όπλα ενάντια σε τυράννους και σε επαναστάσεις.
Πριν από αυτόν, οι διαθήκες ήταν άγνωστες στην Αθήνα, την περιουσία του αποθανόντος την κληρονομούσαν οι συγγενείς. Ο Σόλων έδωσε ελευθερία στο άτομο, επιτρέποντας να διαχειρίζεται την περιουσία του όπως ήθελε, σε περίπτωση που δεν είχε παιδί. Ο Σόλων έβαλε τα θεμέλια της βιομηχανίας. Κάθε πατέρας έπρεπε να μάθει στο παιδί του μια τέχνη, διαφορετικά τα παιδιά του δεν θα ήταν υπεύθυνα να τον κοιτάξουν στα γεράματα του. Με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις ανέπτυξε την Αθηναϊκή βιομηχανία, φέρνοντας τεχνίτες από την Κόρινθο και άλλες πόλεις, υποσχόμενος να τους δώσει την Αθηναϊκή υπηκοότητα[16].
Ο Σόλων ήταν επίσης έξοχος λυρικός και ελεγειακός ποιητής. Ήταν ο πρώτος Αττικός ποιητής και έγραψε ιαμβικά και ελεγειακά σε ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Οι ελεγείες του αριθμούσαν πάνω από πέντε χιλιάδες γραμμές. Στις πολιτικές ελεγείες, έγραψε για το νησί της Σαλαμίνας και για το πως διέγειρε τους πολίτες της Αθήνας να επανακτήσουν το νησί.
Σαν χαρακτήρας ο Σόλωνας ήταν ειλικρινής, με καλοσύνη και γενναιόδωρος. Χαρακτηρίζονταν από μετριοπάθεια και το σύνηθες ρητό του ήταν "Μηδέν άγαν" (τίποτα με υπερβολή). Ήταν ένας από τους επτά σοφούς. Η σοφία του και ο ευγενής πατριωτισμός του σημάδεψαν την Αθηναϊκή πολιτεία, ως το πρώτο αληθινό παράδειγμα ανθρωπισμού.Στις ηθικές ελεγείες ανήκει και το ποίημα του, "οι παροτρύνσεις στον εαυτόν μου", καθώς επίσης και το συχνά αναφερόμενο απόφθεγμα:
"Γηράσκω δ' αιεί πολλά διδασκόμενος". Όταν τελείωσε το έργο του, ο Σόλων έφυγε από την Αθήνα, λέγοντας στους Αθηναίους να μην αλλάξουν τίποτα επί δέκα χρόνια, ή σύμφωνα με άλλη μαρτυρία για εκατό χρόνια. Δυστυχώς έζησε για να δει το σύνταγμα του να ανατρέπεται από τον τύραννο Πεισίστρατο.
Ο Σόλων πρώτα επισκέφθηκε την Αίγυπτο, ερχόμενος σε επαφή με βασιλείς και ιερείς, μαθαίνοντας την ιστορία τους. Οι ιερείς του είπαν για το νησί της Ατλαντίδος και τον πόλεμο που οι Αθηναίοι έκαναν εναντίον του νησιού, εννέα χιλιάδες χρόνια πριν. Από τις πληροφορίες που του έδωσαν οι ιερείς, άρχισε να γράφει ένα ποίημα, αλλά πέθανε πριν να το τελειώσει. Μετά από την Αίγυπτο, πήγε στην Κύπρο και αργότερα στην Λυδία, όπου και συνάντησε τον βασιλιά Κροίσο,στις Σάρδεις. Σύμφωνα με την ιστορία του Ηρόδοτου, ο Κροίσος, αφού του έδειξε τους αμύθητους θησαυρούς του, τον ερώτησε ποιος ήταν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος που είχε γνωρίσει, περιμένοντας από τον Σόλωνα ότι θα ανέφερε αυτόν. Ο Σόλων αποφεύγοντας να κολακεύσει τον βασιλιά, ονόμασε δυο κοινούς Έλληνες, τον Αθηναίο Τελαμόνα και τους Αργείους αδελφούς, Κλεόβη και Βίτωνα. Όταν ο Κροίσος απάντησε, ότι δεν είχε λάβει υπ΄ όψιν του τα πλούτη του και την δόξα του, ο Σόλωνας του απάντησε να μην θεωρεί έναν άνθρωπο ευτυχή, αν δεν γνωρίζει πως τελείωσε η ζωή του: "Μηδένα προ του τέλους μακάριζε" (Μην θεωρήσεις κανένα ευτυχή, πριν γνωρίσεις το τέλος του).
Ο Κροίσος τότε περιφρόνησε τον Σόλωνα, αλλά όταν ανετράπη από τον Κύρο και ήταν έτοιμος να καεί στην πυρά, τα λόγια του Σόλωνα ήλθαν στο μυαλό του και φώναξε με δυνατή φωνή, τρεις φορές: "Σόλων, Σόλων, Σόλων". Όταν ο Κύρος ερώτησε να μάθει την παράξενη έννοια των λόγων του και έμαθε, διέταξε τους ανθρώπους του να σβήσουν αμέσως την φωτιά, αλλά αυτό αποδείχθηκε αδύνατο. Ο Κροίσος όμως στάθηκε τυχερός και σώθηκε από μιαν απότομη καταρρακτώδη βροχή. Ο Κύρος μετά από αυτό το γεγονός, επανέφερε τον Κροίσο στην βασιλεία του και τον έκανε έμπιστο φίλο και σύμβουλο του.
Κατά την διάρκεια της απουσίας του Σόλωνα από την Αθήνα, οι τρεις τάξεις είχαν ξαναρχίσει τις εχθροπραξίες μεταξύ τους. Οι Πεδειείς (κάτοικοι των πεδιάδων) είχαν αρχηγό τους τον Λυκούργο, οι Παράλιοι (κάτοικοι των ακτών ) τον Μεγακλή, από το γένος των Αλκμεωνίδων και οι Διάκριοι (ορεινοί) τον Πεισίστρατο, εξάδελφο του Σόλωνα. Όταν ο Σόλων επέστρεψε στην Αθήνα, γύρω στο 562 π.Χ., προσπάθησε ανεπιτυχώς να δώσει τέλος στις φιλοδοξίες του εξάδελφου του Πεισίστρατου. Πέθανε στην Κύπρο και σύμφωνα με την διαθήκη του, οι στάχτες του σκορπίστηκαν γύρω από το αγαπημένο του νησί της Σαλαμίνος. Ο Σόλωνας διαίρεσε τους πολίτες σε τάξεις σύμφωνα με το εισόδημά τους (πεντοκοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες) για να προσδιοριστούν οι όροι πρόσβασης στις δημόσιες ευθύνες για τις τρεις πρώτες τάξεις ενώ η τέταρτη είχε μόνο το δικαίωμα συμμετοχής στη συνέλευση και στα δικαστήρια[17].
Τελικά, ο Σόλωνας όρισε
πολύ καλά τις
υποχρεώσεις κάθε μιας τάξης σύμφωνα με το εισόδημά της χωρίς όμως να προσδιορίζει και τα δικαιώματα πρόσβασης στα
αξιώματα[18].Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι
δημιουργήθηκαν δυσαρέσκειες από τα μέτρα του Σόλωνα, καθώς έθιγε τα υλικά συμφέροντα των πλουσίων και την επιρροή που είχαν σε αυτούς που
εκμεταλλεύονταν οικονομικά τον δήμο που δεν κατόρθωσε να επιτύχει την
πολυπόθητη διανομή γης. Γι αυτό και
τα χρόνια μετά το Σόλωνα ήταν χρόνια ταραχών σύμφωνα με τον Αριστοτέλη[19]. Άλλοι πιο κοντά στην αλήθεια
υποστηρίζουν ότι ο Αριστοτέλης έγραψε έτσι επηρεασμένος από την μεταγενέστερη
εκλογή 10 αρχόντων το 580. Άγνωστο αν ευσταθεί το ένα
ή το άλλο[20]. Στο διάστημα μεταξύ 10 αρχόντων και
κατάληψης της εξουσίας από τον Πεισίστρατο το561/560 τα πράγματα είναι και πάλι
συγκεχυμένα. Η ιδιομορφία της τυραννίδας των Αθηνών έγκειται στο ότι αυτή
διαδέχεται ένα νομοθέτη[21].
Κεφάλαιο 2ο
2.1.Τυραννίδα των Πεισιστρατιδών
Ηρόδοτος και Αριστοτέλης λένε ότι η τυραννίδα ήταν το αποτέλεσμα
της διαμάχης των Πεδινών, Παράλιων και των Δάκριων ή Υπεράκριων. Συγκεκεριμένα, κατά τον Ηρόδοτο οι Δάκριοι πήραν αυτό το όνομα μόνο και μόνο για
μίμηση των ονομάτων των
αντιπάλων τους. Ο Πεισίστρατος,
γιος του Ιπποκράτη, αρχηγός των Διακρίων και εξάδελφος του Σόλωνα, γεννήθηκε
στην Αθήνα. Ήταν χαρισματικός ρήτορας, ενεργητικός και επινοητικός. Κατά την
διάρκεια του πολέμου των Αθηνών με τα Μέγαρα, το 570 π.Χ., κατέλαβε το λιμάνι
τους, την Νίσαιαν. Μετά
από αυτό το γεγονός έγινε πολύ δημοφιλής με τον λαό. Προσπάθησε δύο φορές με
στρατηγήματα να γίνει τύραννος, αλλά και τις δύο φορές τον εξόρισαν. Ο Πεισίστρατος, πάντως, ανήκε στην
αριστοκρατία αλλά για να ικανοποιήσει την προσωπική του φιλοδοξία για να ανέβει
στην εξουσία πήρε με το
μέρος του το μεγαλύτερο κομμάτι του δήμου. Πάλι ο Ηρόδοτος περιγράφει το
γεγονός της αρπαγής της εξουσίας από τον Πεισίστρατο και καταλήγει λέγοντας ότι
ο Πεισίστρατος από τότε κυβέρνησε την πόλη με ικανότητα και σεβάστηκε τους θεσμούς της
αφού όμως είχε πάρει ήδη δύο φορές
το δρόμο της εξορίας[22]. Στην εξορία, ο Πεισίστρατος δεν έμεινε απαθής. Με
τον πολύ ενεργητικό και επινοητικό χαρακτήρα του κατόρθωσε να αποκτήσει αρκετή
επιρροή σε πολλές Ελληνικές πόλεις, οι οποίες του πρόσφεραν οικονομική βοήθεια.
Με μισθοφόρους από το Άργος και στρατό από το νησί της Νάξου, ο Πεισίστρατος
έπλευσε από την Ερέτρια στον Μαραθώνα. Από εκεί βάδισε προς την πόλη, και
νικώντας σε μια μικρή μάχη τις δυνάμεις του Λυκούργου και Μεγακλή, έγινε
κυρίαρχος των Αθηνών, το 545 π.Χ. Οι αντίπαλοι του, ο αρχηγός των Παραλίων,
Μεγακλής και η οικογένεια των Αλκμεωνίδων αναγκάσθηκαν να αυτοεξορισθούν, ο δε
Σόλων προσπάθησε ανεπιτυχώς με ποιήματα να απευθυνθεί στον λαό, να
αντισταθεί στην τυραννία.
Ο Πεισίστρατος αποδείχθηκε μεγάλος
ηγέτης. Οργάνωσε την οικονομία της Αθήνας και με τα χρήματα του, προερχόμενα
από τα ορυχεία της Θράκης και από τα κτήματα του στην Εύβοια, εδημιούργησε
νέους μεγάλους δρόμους και μετέφερε νερό στην πόλη από τον άνω Ιλισό[23].Επίσης
ομόρφυνε την πόλη με ναούς και υποστήριξε τις τέχνες και την
λογοτεχνία. Στον Πεισίστρατο αποδίδεται η συλλογή και το γράψιμο των
Ομηρικών ποιημάτων. Η βιβλιοθήκη του, η μεγαλύτερη σε όλη την Ελλάδα, ήταν
ανοικτή σε όλους στους Αθηναίους πολίτες. Ένα από τα ωραιότερα έργα του ήταν η Εννεάκρουνος (εννέα κρουνοί). Κάλυψε με
κτίριο την παλαιά πηγή της Καλλιρρόης, η οποία προμήθευε την Αθήνα με νερό.
Αναδιοργάνωσε τα μεγάλα Παναθήναια με έξοχο τρόπο, κάνοντας τις Ομηρικές
απαγγελίες αναπόσπαστο κομμάτι των εορτών. Έλυσε το αγροτικό πρόβλημα,
διανέμοντας την Αττική, σε μικρά αγροτεμάχια.
Ο Πεισίστρατος διατήρησε την νομοθεσία του Σόλωνα, αλλά έκανε βέβαιο ότι, οι καίριες δημόσιες θέσεις των Αθηνών βρισκόταν στα χέρια των οπαδών του. Υποστηρικτής των φτωχών, διένειμε την γη, κάτι το οποίο ο Σόλωνας είχε αποφύγει να κάνει και έδωσε αγροτικά δάνεια, με πολύ μικρό επιτόκιο (5%). Ήταν ο πρώτος τύραννος των Αθηνών που έβαλε φόρο πωλήσεων σε κάθε προϊόν και καλυτέρευσε κατά πολύ την οικονομία της Αθήνας. Αυτά τα χρόνια, ένας μεγάλος αριθμός από Αττικά βάζα εξήχθησαν στην Ετρουρία και Αίγυπτο, Μικρά Ασία και πόλεις της Μαύρης Θάλασσας, γεμάτα με κρασί, λάδι και αρώματα.
Ήταν ο πρώτος που εφήρμοσε εξωτερική πολιτική στην Αθήνα. Κατασκεύασε ναυτικό στόλο και ανακατέλαβε την στρατηγική πόλη του Σίγειου στον Ελλήσποντο, εξασφαλίζοντας την εισαγωγή σιτηρών από την Μαύρη Θάλασσα. Είχε φιλικές σχέσεις με την Σπάρτη και το Άργος, έχοντας παντρευτεί μια Αργεία. Οι φιλικές σχέσεις του με το λιμάνι της Δήλου (το θρησκευτικό κέντρο των Ιόνων), είχε ως αποτέλεσμα η Αθήνα να γίνει ο ηγέτης της Ιωνικής φυλής. Ο Πεισίστρατος πέθανε σε μεγάλη ηλικία το 527 π.Χ., μετά από τριάντα χρόνια στην εξουσία.
Ο Πεισίστρατος άφησε στην αρχή, τους δύο γιους του, τον Ιππία και Ίππαρχο, οι οποίοι κυβέρνησαν την Αθήνα συνετά, σύμφωνα με τις επιθυμίες του πατέρα τους, και ο κόσμος τους αγαπούσε. Έφεραν από την εξορία την οικογένεια των Αλκμεωνίδων, την οποία είχε εξορίσει ο πατέρας τους. Ο Ίππαρχος, ο οποίος είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του την αγάπη για τα γράμματα, προσκάλεσε τους ποιητές Σιμωνίδη και Ανακρέωνακαι τοποθέτησε στους μεγάλους δρόμους τις στήλες των Ερμών, οι οποίες σημάδευαν τα σύνορα στις δημόσιες και ιερές περιοχές.
Άρχισαν την κατασκευή του ναού του Ολυμπίου Διός. Ήταν μια κολοσσιαία κατασκευή σε Δωρικό ρυθμό (στα μετέπειτα χρόνια άλλαξε στον Κορινθιακό ρυθμό), 110 μέτρα σε μήκος επί 53 μέτρα σε πλάτος (515 π.Χ.).Όλα άλλαξαν, όταν ο Αρμόδιος και Αριστογείτων, για προσωπικούς λόγους, συνωμότησαν και σκότωσαν τον Ίππαρχο, το 514 π.Χ. Ο Αριστογείτων, ένα Αθηναίος από εύπορη οικογένεια, είχε φιλικά συναισθήματα για τον πολύ όμορφο Αρμόδιο. Ο Ίππαρχος έκανε επανειλημμένως προτάσεις φιλίας στον Αρμόδιο, οι οποίες δεν είχαν ανταπόκριση. Ο Ίππαρχος τότε πήρε εκδίκηση, προσβάλλοντας την αδελφή του Αρμόδιου, απαγορεύοντας της να πάρει μέρος στην θρησκευτική πομπή, κρατώντας ένα καλάθι με προσφορές. Μετά από αυτό το γεγονός, οι δύο φίλοι συνωμότησαν να σκοτώσουν τους τυράννους, κατά την διάρκεια της εορτής των Παναθηναίων. Όταν έφθασε η μέρα, πλησίασαν τον Ιππία στον Κεραμικό, που εκείνη την στιγμή συζητούσε με ένα συνωμότη φίλο τους και νομίζοντας ότι το σχέδιο τους είχε αποκαλυφθεί, πήραν την απόφαση να σκοτώσουν τον Ίππαρχο, ο οποίος ήταν στην πόλη. Τον βρήκαν κοντά στο ναϊσκο Λεοκόριον και τον φόνευσαν. Ο Αρμόδιος σκοτώθηκε επί τόπου από την φρουρά και ο Αριστογείτων σώθηκε προσωρινά από τον λαό, αλλά συνελήφθη αργότερα, τον βασάνισαν και τον εκτέλεσαν. Στα μετέπειτα χρόνια, ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων έγιναν σύμβολα της δημοκρατίας.
Όταν ο Ιππίας έμαθε για την δολοφονία του αδελφού του, αμέσως κάλεσε τους Αθηναίους να παραδώσουν τα όπλα τους και τους συγκέντρωσε σε ένα άλλο μέρος, όπου τους έψαξε και βρήκε τους συνενόχους, από τα κρυμμένα τους μαχαίρια. Μετά την δολοφονία του αδελφού του, ο Ιππίας έγινε αδίσταχτος, εκτελώντας πολλούς Αθηναίους και συγκεντρώνοντας μεγάλα ποσά χρημάτων από βαρείς φόρους. Αισθανόμενος ανασφαλής και φοβούμενος τους Αθηναίους, έδωσε την κόρη του σε γάμο με τον Αιαντίδη, γιο του δεσπότη της Λαμψάκου[24].
Κατά την διάρκεια των χρόνων των Πεισιστρατίδων, η εξορισμένη οικογένεια των Αλκμεωνίδων, είχε αναλάβει την επανακατασκευή του ναού του Απόλλωνος, στους Δελφούς, ο οποίος είχε καεί από ατύχημα (548-547 π.Χ.). Οι Αλκμεωνίδες, από γενναιοδωρία τους, έκτισαν τον ναό από μάρμαρο της Πάρου. Υποχρεωμένοι στους Αλκμεωνίδες οι ιθύνοντες των Δελφών, οποτεδήποτε οι Σπαρτιάτες έρχονταν να συμβουλευθούν το μαντείο, η απάντηση της Πυθίας ήταν: "η Αθήνα πρέπει να ελευθερωθεί". Με την βοήθεια των Σπαρτιατών, ο Ιππίας αναγκάσθηκε, τέσσαρα χρόνια μετά από τον θάνατο του αδελφού του, να φύγει από την πόλη (510 π.Χ.) και η οικογένεια των Αλκμεωνίδων επέστρεψε στην Αθήνα.
Ο Πεισίστρατος διατήρησε την νομοθεσία του Σόλωνα, αλλά έκανε βέβαιο ότι, οι καίριες δημόσιες θέσεις των Αθηνών βρισκόταν στα χέρια των οπαδών του. Υποστηρικτής των φτωχών, διένειμε την γη, κάτι το οποίο ο Σόλωνας είχε αποφύγει να κάνει και έδωσε αγροτικά δάνεια, με πολύ μικρό επιτόκιο (5%). Ήταν ο πρώτος τύραννος των Αθηνών που έβαλε φόρο πωλήσεων σε κάθε προϊόν και καλυτέρευσε κατά πολύ την οικονομία της Αθήνας. Αυτά τα χρόνια, ένας μεγάλος αριθμός από Αττικά βάζα εξήχθησαν στην Ετρουρία και Αίγυπτο, Μικρά Ασία και πόλεις της Μαύρης Θάλασσας, γεμάτα με κρασί, λάδι και αρώματα.
Ήταν ο πρώτος που εφήρμοσε εξωτερική πολιτική στην Αθήνα. Κατασκεύασε ναυτικό στόλο και ανακατέλαβε την στρατηγική πόλη του Σίγειου στον Ελλήσποντο, εξασφαλίζοντας την εισαγωγή σιτηρών από την Μαύρη Θάλασσα. Είχε φιλικές σχέσεις με την Σπάρτη και το Άργος, έχοντας παντρευτεί μια Αργεία. Οι φιλικές σχέσεις του με το λιμάνι της Δήλου (το θρησκευτικό κέντρο των Ιόνων), είχε ως αποτέλεσμα η Αθήνα να γίνει ο ηγέτης της Ιωνικής φυλής. Ο Πεισίστρατος πέθανε σε μεγάλη ηλικία το 527 π.Χ., μετά από τριάντα χρόνια στην εξουσία.
Ο Πεισίστρατος άφησε στην αρχή, τους δύο γιους του, τον Ιππία και Ίππαρχο, οι οποίοι κυβέρνησαν την Αθήνα συνετά, σύμφωνα με τις επιθυμίες του πατέρα τους, και ο κόσμος τους αγαπούσε. Έφεραν από την εξορία την οικογένεια των Αλκμεωνίδων, την οποία είχε εξορίσει ο πατέρας τους. Ο Ίππαρχος, ο οποίος είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του την αγάπη για τα γράμματα, προσκάλεσε τους ποιητές Σιμωνίδη και Ανακρέωνακαι τοποθέτησε στους μεγάλους δρόμους τις στήλες των Ερμών, οι οποίες σημάδευαν τα σύνορα στις δημόσιες και ιερές περιοχές.
Άρχισαν την κατασκευή του ναού του Ολυμπίου Διός. Ήταν μια κολοσσιαία κατασκευή σε Δωρικό ρυθμό (στα μετέπειτα χρόνια άλλαξε στον Κορινθιακό ρυθμό), 110 μέτρα σε μήκος επί 53 μέτρα σε πλάτος (515 π.Χ.).Όλα άλλαξαν, όταν ο Αρμόδιος και Αριστογείτων, για προσωπικούς λόγους, συνωμότησαν και σκότωσαν τον Ίππαρχο, το 514 π.Χ. Ο Αριστογείτων, ένα Αθηναίος από εύπορη οικογένεια, είχε φιλικά συναισθήματα για τον πολύ όμορφο Αρμόδιο. Ο Ίππαρχος έκανε επανειλημμένως προτάσεις φιλίας στον Αρμόδιο, οι οποίες δεν είχαν ανταπόκριση. Ο Ίππαρχος τότε πήρε εκδίκηση, προσβάλλοντας την αδελφή του Αρμόδιου, απαγορεύοντας της να πάρει μέρος στην θρησκευτική πομπή, κρατώντας ένα καλάθι με προσφορές. Μετά από αυτό το γεγονός, οι δύο φίλοι συνωμότησαν να σκοτώσουν τους τυράννους, κατά την διάρκεια της εορτής των Παναθηναίων. Όταν έφθασε η μέρα, πλησίασαν τον Ιππία στον Κεραμικό, που εκείνη την στιγμή συζητούσε με ένα συνωμότη φίλο τους και νομίζοντας ότι το σχέδιο τους είχε αποκαλυφθεί, πήραν την απόφαση να σκοτώσουν τον Ίππαρχο, ο οποίος ήταν στην πόλη. Τον βρήκαν κοντά στο ναϊσκο Λεοκόριον και τον φόνευσαν. Ο Αρμόδιος σκοτώθηκε επί τόπου από την φρουρά και ο Αριστογείτων σώθηκε προσωρινά από τον λαό, αλλά συνελήφθη αργότερα, τον βασάνισαν και τον εκτέλεσαν. Στα μετέπειτα χρόνια, ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων έγιναν σύμβολα της δημοκρατίας.
Όταν ο Ιππίας έμαθε για την δολοφονία του αδελφού του, αμέσως κάλεσε τους Αθηναίους να παραδώσουν τα όπλα τους και τους συγκέντρωσε σε ένα άλλο μέρος, όπου τους έψαξε και βρήκε τους συνενόχους, από τα κρυμμένα τους μαχαίρια. Μετά την δολοφονία του αδελφού του, ο Ιππίας έγινε αδίσταχτος, εκτελώντας πολλούς Αθηναίους και συγκεντρώνοντας μεγάλα ποσά χρημάτων από βαρείς φόρους. Αισθανόμενος ανασφαλής και φοβούμενος τους Αθηναίους, έδωσε την κόρη του σε γάμο με τον Αιαντίδη, γιο του δεσπότη της Λαμψάκου[24].
Κατά την διάρκεια των χρόνων των Πεισιστρατίδων, η εξορισμένη οικογένεια των Αλκμεωνίδων, είχε αναλάβει την επανακατασκευή του ναού του Απόλλωνος, στους Δελφούς, ο οποίος είχε καεί από ατύχημα (548-547 π.Χ.). Οι Αλκμεωνίδες, από γενναιοδωρία τους, έκτισαν τον ναό από μάρμαρο της Πάρου. Υποχρεωμένοι στους Αλκμεωνίδες οι ιθύνοντες των Δελφών, οποτεδήποτε οι Σπαρτιάτες έρχονταν να συμβουλευθούν το μαντείο, η απάντηση της Πυθίας ήταν: "η Αθήνα πρέπει να ελευθερωθεί". Με την βοήθεια των Σπαρτιατών, ο Ιππίας αναγκάσθηκε, τέσσαρα χρόνια μετά από τον θάνατο του αδελφού του, να φύγει από την πόλη (510 π.Χ.) και η οικογένεια των Αλκμεωνίδων επέστρεψε στην Αθήνα.
Το 561-560, όταν ενώθηκαν,εναντίον
του ο Λυκούργος και ο Μεγακλής. Τελικά Μεγακλής και Πεισίστρατος συμφιλιώνονται με τονγάμος με
τηναδελφή του Μεγακλή). Μετά από 6 χρόνια μαλώνουν και ο Πεισίστρατος εξορίζεται.
Με τη βοήθεια των Θηβαίων και του τυράννου της Νάξου Λύγδαμη συγκέντρωσε μισθοφόρους
και αποβιβάζεται στην Αττική, στο Μαραθώνα.Έτσι ξεκίνησε μια τυραννίδα στην
Αθήνα που κράτησε μέχρι το 510
(Ιππίας) και δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε ακριβώς το έργο του Πεισίστρατου
από αυτό των γιων του.
Πάντως αν και ανάγκασε τους αντιπάλους του σε εξορία, λίγο μετά άλλαξε πολιτική[25].
Κεφάλαιο 3ο
3.1.Τα γεγονότα πρίν το έργο του
Κλεισθένη
Ο Κλεισθένης δεν πήρε το δήμο με το μέρος του, όπως έκανε ο τύραννος παππούς του (για τον ίδιο λόγο).
Αυτό συνηγορούν δύο λόγοι. Ο αστικός πληθυσμός που αυξήθηκε, άλλαξε (ντόπιοι
και ξένοι που τους έκανε
νεοπολίτες) και δεν είχε πια τους ίδιους δεσμούς με τους αριστοκράτες της υπαίθρου. Επίσης άλλος
λόγος ήταν η νέα διαίρεση της Αττικής έγινε σύμφωνα με εδαφική διαίρεση και όχι σύμφωνα με τις
συγγένειες πραγματικές ή εφευρεμένες. Άρα ο Κλεισθένης είναι και καλός
πολιτικός και σκεπτόμενο άτομο. Ένα σημαντικό γεγονός πριν τη μεταρρύθμιση ήταν
ότι ο Κλεισθένης, μέσω του λαού, περνάει μεταρρύθμιση για τη βουλή. Ισογόρας
και οι οπαδοί του φοβούνται ότι χάνουν εξουσία και καλούν τους Σπαρτιάτες με
τον Κλεομένη(άρχοντας της Σπάρτης) και έτσι ο Κλεισθένης αναγκάζεται να φύγει.
Μετά Ισογόρας διαλύει τη βουλή, συναντά αντίσταση, Κλεομένης καταλαμβάνει
Ακρόπολη και ηττάται από το λαό Σε τρείς καλούν πίσω Κλεισθένη. Άρα η πρώτη του
μεταρρύθμιση θα ήταν αυτή η βουλή
του λαού, η οποία αντιστάθηκε στον Ισαγόρα και στον Κλεομένη[26].
3.2.Ο Κλεισθένης
Ο Κλεισθένης, γιος του Μεγακλή της
οικογένειας των Αλκμεωνίδων και της Αγαρίστης, της κόρης του Κλεισθένη της
Σικυώνος, γεννήθηκε στην Αθήνα, το 570 π.Χ. Ο προπάππος του, Μεγακλής των
Αλκμεωνίδων, ήταν ο Άρχων της Αθήνας, όταν ο Κύλων έκανε την ανεπιτυχή
προσπάθεια να καταλάβει την Ακρόπολη των Αθηνών, και να γίνει τύραννος (632
π.Χ.)[27].Η πολιτική του προς τους αδύναμους ήταν αρκετά δραστική. Έδινε δάνεια στους αγρότες- (πάντως δεν ήταν σε αργυρά νομίσματα αν και ήταν αυτός ο πρώτος που έκοψε τα πρώτα αθηναϊκά νομίσματα) –
όρισε επιτόπιους δικαστές πολύ πιθανόν για να γλιτώσουν οι αδύναμοι αγρότες από
τους τοπικούς αριστοκράτες και όχι για να έχει το λαό μακριά από την
πόλη, όπου παίρνονταν οι αποφάσεις, είχε καθιερώσει μια παρακράτηση από τα εισοδήματα για να ανακουφίζονται οι φτωχοί μικρούς
αγρότες. Σαν τους άλλους τυράννους θέλησε να
αυξήσει το γόητρο της πόλης με
δημόσια κτίρια (ναοί) καλλιτέχνες και συγγραφείς (αττική γλυπτική, ορφικά ποιήματα, Θέσπης-τραγωδία).
Στα πλαίσια της ενότητας της πόλης φρόντισε μια θρησκευτική συνοχή με Αθηνά και
Διόνυσο απέναντι στις τοπικές λατρείες που συχνά ήταν κάτω από τον έλεγχο των αριστοκρατών. Πολύ δύσκολη εμφανίζεται η
εξωτερική πολιτική των Πεισιστατιδών. Εκτός από : Θήβα, Νάξο, Άργος, Κόρινθος,
Σπάρτη και την αποίκηση χερσονήσου της Θράκης δεν ξέρουμε τίποτα άλλο εκτός από
σκόρπιες ενδείξεις για ενδιαφέρον για το Βόρειο Αιγαίο και Προποντίδα .
Ο Κλεισθένης ήταν είκοσι τεσσάρων χρονών, όταν ο Πεισίστρατος εξόρισε την
οικογένεια των Αλκμεωνίδων, το 546 π.Χ. Μετά από την πτώση του Ιππία, έγινε
διαμάχη για την εξουσία, ανάμεσα στον Κλεισθένη, τον ηγέτη των Αλκμεωνίδων και
ελευθερωτή της Αθήνας και τον Ισαγόρα, τον αρχηγό των ευγενών. Όταν
ο Ισαγόρας ανέλαβε την αρχηγία και έγινε Άρχων το 508 π.Χ., ο Κλεισθένης
αρνήθηκε να υποταχθεί και έκανε έκκληση στον λαό δίνοντας τους υπόσχεση να
επαναφέρει τα πολιτικά δικαιώματα τους, εάν τον βοηθούσαν να ανατρέψουν τον
Ισαγόρα από την εξουσία.
Ο Ισαγόρας τότε κάλεσε τον Κλεομένη, βασιλιά της Σπάρτης και φίλο του, ο οποίος έστειλε αμέσως έναν πρέσβη απαιτώντας από τους Αθηναίους να εξορίσουν "τους μιασμένους" Αλκμεωνίδες και έτσι ο Κλεισθένης αναγκάστηκε να φύγει στην εξορία. Όταν ο Κλεομένης ήλθε στην Αθήνα, εξόρισε επτακόσιες Αθηναϊκές οικογένειες, τις οποίες ο Ισαγόρας θεωρούσε επικίνδυνες, διέλυσε την βουλή και έβαλε δικούς του ανθρώπους στις δημόσιες θέσεις. Όταν έγινε αυτό, ο λαός ξεσηκώθηκε και ο Κλεομένης, ο Ισαγόρας και οι οπαδοί τους προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο στην Ακρόπολη. Οι Αθηναίοι πολιόρκησαν την Ακρόπολη και μετά από δύο μέρες επέτρεψαν στον Κλεομένη και τον Ισαγόρα να φύγουν, αλλά όλους τους άλλους τους σκότωσαν. Μετά από αυτό το γεγονός οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Κλεισθένη και τις άλλες εφτακόσιες οικογένειες από την εξορία.
Όταν ο Κλεομένης έφθασε στην Σπάρτη, αμέσως ετοίμασε στρατό και βάδισε στην Αττική, με σκοπό να επαναφέρει τον Ισαγόρα στην εξουσία. Με την βοήθεια των Κορινθίων και άλλων Πελοποννησιακών πόλεων, ο Κλεομένης στρατοπέδευσε στην πεδιάδα της Ελευσίνας. Εν τω μεταξύ, οι Αθηναίοι ετοίμασαν στρατό και ξεκίνησαν να εμπλακούν μαζί τους, αλλά στο μεταξύ οι Κορίνθιοι έμαθαν τον πραγματικό σκοπό της εκστρατείας και αποσύρθηκαν. Ο δεύτερος βασιλιάς της Σπάρτης Δημάρατος, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην εκστρατεία, εναντιώθηκε και αυτός και η εκστρατεία αναβλήθηκε[28].
Όταν οι Σπαρτιάτες απεχώρησαν, οι Αθηναίοι εστράφησαν εναντίον των Χαλκιδαίων. Στα στενά του Ευρίπου, συνάντησαν και νίκησαν τους Θηβαίους, οι οποίοι έρχονταν προς βοήθεια τους. Την ίδια μέρα, οι Αθηναίοι πέρασαν στην Εύβοια και κατατρόπωσαν τους Χαλκιδείς. Οι κτηματικές περιουσίες των ευγενών κατασχέθηκαν και εδόθηκαν με κλήρο σε 4000 Αθηναίους (κληρούχοι).
Ο Κλεισθένης έχοντας τώρα την εξουσία, άρχισε τις μεταρρυθμίσεις, που οδήγησαν την Αθήνα σε εδραιωμένη δημοκρατία.
Ο Ισαγόρας τότε κάλεσε τον Κλεομένη, βασιλιά της Σπάρτης και φίλο του, ο οποίος έστειλε αμέσως έναν πρέσβη απαιτώντας από τους Αθηναίους να εξορίσουν "τους μιασμένους" Αλκμεωνίδες και έτσι ο Κλεισθένης αναγκάστηκε να φύγει στην εξορία. Όταν ο Κλεομένης ήλθε στην Αθήνα, εξόρισε επτακόσιες Αθηναϊκές οικογένειες, τις οποίες ο Ισαγόρας θεωρούσε επικίνδυνες, διέλυσε την βουλή και έβαλε δικούς του ανθρώπους στις δημόσιες θέσεις. Όταν έγινε αυτό, ο λαός ξεσηκώθηκε και ο Κλεομένης, ο Ισαγόρας και οι οπαδοί τους προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο στην Ακρόπολη. Οι Αθηναίοι πολιόρκησαν την Ακρόπολη και μετά από δύο μέρες επέτρεψαν στον Κλεομένη και τον Ισαγόρα να φύγουν, αλλά όλους τους άλλους τους σκότωσαν. Μετά από αυτό το γεγονός οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Κλεισθένη και τις άλλες εφτακόσιες οικογένειες από την εξορία.
Όταν ο Κλεομένης έφθασε στην Σπάρτη, αμέσως ετοίμασε στρατό και βάδισε στην Αττική, με σκοπό να επαναφέρει τον Ισαγόρα στην εξουσία. Με την βοήθεια των Κορινθίων και άλλων Πελοποννησιακών πόλεων, ο Κλεομένης στρατοπέδευσε στην πεδιάδα της Ελευσίνας. Εν τω μεταξύ, οι Αθηναίοι ετοίμασαν στρατό και ξεκίνησαν να εμπλακούν μαζί τους, αλλά στο μεταξύ οι Κορίνθιοι έμαθαν τον πραγματικό σκοπό της εκστρατείας και αποσύρθηκαν. Ο δεύτερος βασιλιάς της Σπάρτης Δημάρατος, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην εκστρατεία, εναντιώθηκε και αυτός και η εκστρατεία αναβλήθηκε[28].
Όταν οι Σπαρτιάτες απεχώρησαν, οι Αθηναίοι εστράφησαν εναντίον των Χαλκιδαίων. Στα στενά του Ευρίπου, συνάντησαν και νίκησαν τους Θηβαίους, οι οποίοι έρχονταν προς βοήθεια τους. Την ίδια μέρα, οι Αθηναίοι πέρασαν στην Εύβοια και κατατρόπωσαν τους Χαλκιδείς. Οι κτηματικές περιουσίες των ευγενών κατασχέθηκαν και εδόθηκαν με κλήρο σε 4000 Αθηναίους (κληρούχοι).
Ο Κλεισθένης έχοντας τώρα την εξουσία, άρχισε τις μεταρρυθμίσεις, που οδήγησαν την Αθήνα σε εδραιωμένη δημοκρατία.
3.3. Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κλεισθένη
Ο Κλεισθένης είναι μεταρρυθμιστής της Αθήνας το 525-524 π.Χ. Μερικές από τις μεταρρυθμίσεις του, όπως
αναφέρθηκαν επιγραμματικά παραπάνω και στο συγκεκριμένο σημείο θα αναλυθούν
εκτενέστρα είναι οι ακόλουθες.Ο Κλεισθένης διαιρεί το σώμα των πολιτών από 4 σε 10 φυλές (για να εντάξει και τους νεοπολίτες) και
αλλάζει τα ονόματα των φυλών. Κάθε φυλή αποτελούνταν από 3 τριτύες (μία της πόλης, μία
της ακτής και μία της ενδοχώρας )σπάζοντας τούς δεσμούς
αλληλεγγύης και να υπονομευτεί η δύναμη της αριστοκρατίας, αυτό θα είχε ως
αποτέλεσμα οι πολίτες να είναι «ίσοι» μεταξύ τους. Δημιουργεί 30 ομάδες από Δήμους, τις λεγόμενες τριτύες
(10 σε Αθήνα και περίχωρα, 10 στην Παραλία και 10 στη Μεσόγαια-ενδοχώρα). Θέσπισε
την Βουλή των 500 (50 από κάθε φυλή κληρώνονται για 1 χρόνο) αλλά για να έχει τα ίδια δικαιώματα με αυτά του
Αρείου Πάγο, έπρεπε να περάσει ακόμα μισός αιώνας και κατονόμασε τις
στρατιωτικές υποχρεώσεις βάσει των νέων φυλών[29].
Έπεισε, λοιπόν τον λαό να αλλάξουν
την πολιτική οργάνωση από την οικογένεια και γένος σε τοπικές ομάδες. Κατήργησε
την δύναμη των τεσσάρων παλαιών Ιωνικών φυλών (Αιγικορείς, Οπλίτες, Γελέοντες, Αργαδείς),
επιτρέποντας στις φιλές να επιζούν μόνο για τις τελετουργικές τελετές.
Ο πληθυσμός της Αθήνας στα χρόνια του Κλεισθένη, περιελάμβανε ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων, οι οποίοι δεν ήταν υπήκοοι και φυσικά δεν έπαιρναν μέρος στις πολιτικές αποφάσεις. Ο Κλεισθένης διαίρεσε την Αττική σε εκατόν σαράντα Δήμους.
Όλοι οι κάτοικοι που έμεναν στους δήμους έγιναν πολίτες, συμπεριλαμβανομένων των αλλοδαπών και των ελεύθερων σκλάβων. Οι δήμοι είχαν υπευθυνότητες και δημόσια καθήκοντα, όπως την αναγραφή των πολιτών, την συλλογή φόρων και την εκλογή δημοσίων υπαλλήλων. Ο δήμος ήταν ένα αυτόνομο τοπικό όργανο, το οποίο είχε τον δικό του Δήμαρχο, δική του οικονομική διαχείριση, κοινή περιουσία, δικούς του ιερείς και ιέρειες. Οι δήμοι ήταν οργανωμένοι σε τριάντα τριττύες, με ισάριθμο πληθυσμό. Κάθε τριττύς αποτελείτο από ένα αριθμό δήμων, αν και μερικές από αυτές είχαν μόνο έναν μεγάλο δήμο. Οι τριττύες δεν είχαν κοινοτική ζωή και λειτουργούσαν σαν συνδετικός κρίκος μεταξύ των δήμων και της φυλής. Από τις τριάντα τριττύες, συνέθεσε δέκα φυλές, κληρώνοντας μία τριττύα από τους Παράλιους, μία από τους Διάκριους και μία από τους Πεδιείς, και έτσι οι τρεις αυτές τάξεις που είχαν προκαλέσει ταραχές στην Αθήνα επί αιώνες, άλλαξαν ριζικά.
Οι καινούργιες περιοχές τώρα ήταν: το Άστυ (η πόλη), η οποία περιελάμβανε την Αθήνα, τον Πειραιά και το Φάληρο; η Ακτή, η οποία περιελάμβανε καινούργιες περιοχές και το Εσωτερικό, αποτελείτο από περιοχές του άστεως και της ακτής. Η ανακατανομή αυτών των τοπικών λειτουργιών ανάμεσα στις φυλές, είχε σαν σκοπό να χωρίσει τους οργανισμούς, δίνοντας ένα τέλος στις ατελείωτες διαμάχες του παρελθόντος.
Οι άνθρωποι δεν ήταν μόνο γνωστοί από το όνομα του πατέρα τους αλλά και από το όνομα του δήμου. Ο Κλεισθένης διευθέτησε τους δήμους με τέτοιο τρόπο, ώστε δεν ήταν ο ένας δίπλα στον άλλον, αλλά ήταν διασπαρμένοι σε διαφορετικά τμήματα της Αθήνας. Ο λόγος ήταν να παρεμποδίσει τις φυλές να αποκτούν ανεξάρτητα τοπικά συμφέροντα, καθώς επίσης να εμποδίσει τους δήμους να γίνουν πολιτικές οντότητες.
Τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη είχαν σαν αποτέλεσμα, τηνισονομία και ο λαός συμμετείχε περισσότερο ενεργά στην δημόσια ζωή.
Ο Κλεισθένης αύξησε επίσης τον αριθμό των πρυτάνεων[30].
Ο πληθυσμός της Αθήνας στα χρόνια του Κλεισθένη, περιελάμβανε ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων, οι οποίοι δεν ήταν υπήκοοι και φυσικά δεν έπαιρναν μέρος στις πολιτικές αποφάσεις. Ο Κλεισθένης διαίρεσε την Αττική σε εκατόν σαράντα Δήμους.
Όλοι οι κάτοικοι που έμεναν στους δήμους έγιναν πολίτες, συμπεριλαμβανομένων των αλλοδαπών και των ελεύθερων σκλάβων. Οι δήμοι είχαν υπευθυνότητες και δημόσια καθήκοντα, όπως την αναγραφή των πολιτών, την συλλογή φόρων και την εκλογή δημοσίων υπαλλήλων. Ο δήμος ήταν ένα αυτόνομο τοπικό όργανο, το οποίο είχε τον δικό του Δήμαρχο, δική του οικονομική διαχείριση, κοινή περιουσία, δικούς του ιερείς και ιέρειες. Οι δήμοι ήταν οργανωμένοι σε τριάντα τριττύες, με ισάριθμο πληθυσμό. Κάθε τριττύς αποτελείτο από ένα αριθμό δήμων, αν και μερικές από αυτές είχαν μόνο έναν μεγάλο δήμο. Οι τριττύες δεν είχαν κοινοτική ζωή και λειτουργούσαν σαν συνδετικός κρίκος μεταξύ των δήμων και της φυλής. Από τις τριάντα τριττύες, συνέθεσε δέκα φυλές, κληρώνοντας μία τριττύα από τους Παράλιους, μία από τους Διάκριους και μία από τους Πεδιείς, και έτσι οι τρεις αυτές τάξεις που είχαν προκαλέσει ταραχές στην Αθήνα επί αιώνες, άλλαξαν ριζικά.
Οι καινούργιες περιοχές τώρα ήταν: το Άστυ (η πόλη), η οποία περιελάμβανε την Αθήνα, τον Πειραιά και το Φάληρο; η Ακτή, η οποία περιελάμβανε καινούργιες περιοχές και το Εσωτερικό, αποτελείτο από περιοχές του άστεως και της ακτής. Η ανακατανομή αυτών των τοπικών λειτουργιών ανάμεσα στις φυλές, είχε σαν σκοπό να χωρίσει τους οργανισμούς, δίνοντας ένα τέλος στις ατελείωτες διαμάχες του παρελθόντος.
Οι άνθρωποι δεν ήταν μόνο γνωστοί από το όνομα του πατέρα τους αλλά και από το όνομα του δήμου. Ο Κλεισθένης διευθέτησε τους δήμους με τέτοιο τρόπο, ώστε δεν ήταν ο ένας δίπλα στον άλλον, αλλά ήταν διασπαρμένοι σε διαφορετικά τμήματα της Αθήνας. Ο λόγος ήταν να παρεμποδίσει τις φυλές να αποκτούν ανεξάρτητα τοπικά συμφέροντα, καθώς επίσης να εμποδίσει τους δήμους να γίνουν πολιτικές οντότητες.
Τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη είχαν σαν αποτέλεσμα, τηνισονομία και ο λαός συμμετείχε περισσότερο ενεργά στην δημόσια ζωή.
Ο Κλεισθένης αύξησε επίσης τον αριθμό των πρυτάνεων[30].
Η Βουλή αυξήθηκε από 400 σε
500 μέλη, 50 μέλη από κάθε φυλή. Ο αττικός χρόνος αποτελείτο από 12
σεληνιακούς μήνες, 354 ημέρες. Ο Κλεισθένης διαίρεσε τον χρόνο, για
λειτουργικούς σκοπούς, σε δέκα περιόδους και οι 50 πρυτάνεις τις κάθε φυλής
υπηρετούσαν για 35-36 ημέρες. Επί πλέον για μεγαλύτερη ευκολία διακυβερνήσεως,
οι πενήντα γερουσιαστές ήταν χωρισμένοι σε πέντε σώματα, από δέκα άτομα το
καθένα και ονομάζονταν Πρόεδροι. Οι Πρόεδροι κυβερνούσαν επί 7
ημέρες και διέμεναν στο κτίριο Θόλος, όπου και δειπνούσαν με δημόσια έξοδα.
Από τους προέδρους εκλέγετο δια κλήρου κάθε μέρα, ένας Επιστάτης,
ο οποίος υπηρετούσε την Βουλή και την Εκκλησία και ήταν υπεύθυνος
και φύλακας των κλειδιών της Ακροπόλεως και του θησαυροφυλακίου.
|
Ο Κλεισθένης εισήγαγε επίσης τον οστρακισμό (εξορία από την
πόλη). Η λέξης οστρακισμός προέρχεται από την λέξη όστρακο, ένα κομμάτι
αγγείου, το οποίο χρησιμοποιείτο σαν ψήφος. Το άτομο, του οποίου το όνομα ήταν
γραμμένο πάνω σε όστρακα και ο αριθμός τους υπερέβαινε τις 6000, εξορίζονταν
για δέκα χρόνια. Αυτό το μέτρο το εισήγαγε ο Κλεισθένης για να διασφαλίσει την
πόλη από μελλοντικούς τυράννους. Ο Κλεισθένης υπήρξε ο μεγαλύτερος
μεταρρυθμιστής των Αθηνών και ο ιδρυτής της Αθηναϊκής δημοκρατίας[31].
Η ανάπτυξη της αγγειοπλαστικής
και οι πρώτες κοπές νομισμάτων είναι αμφίβολο αν συνδέονται με τους τυράννους
συνειδητά τουλάχιστον. Η ανάπτυξη της αθηναϊκής βιοτεχνίας μάλλον πρέπει να
συνδεθεί με όλους
τους παράγοντες που οδήγησαν την Αθήνα στο να γίνει η πρώτη δύναμη του ελληνικού κόσμου.
Πάντως αυτή η ευμάρεια εξηγεί γιατί
οι απόγονοι του Πεισίστρατου παρέμειναν στην εξουσία. Η δολοφονία του Ίππαρχου (όποιες κι αν ήταν οι συνθήκες της) οδήγησε τον Ιππία να γίνει σκληρότερος από ότι
πριν και οι αριστοκράτες (εξόριστοι και μη) να προσπαθούν να ξεσηκώσουν τον λαό
εναντίον του χωρίς
επιτυχία[32]. Στο τέλος με τη βοήθεια των Σπαρτιατών
(Κλεομένης). Ο Ιππίας, πάντως ανέθεσε στον Αλκμεωνίδη Κλεισθένη την εξουσία με
αποτέλεσμα τη μεγάλη μεταρρύθμιση στα πράγματα της Αθήνας. Σημαντικό το γεγονός ότι μάλλον ο Κλεισθένης δεν κράτησε την εξουσία μετά την επιστροφή του. Τελικά, αν και δεν καθιέρωσε μια δημοκρατία όπως θα τη δούμε μετά τον
Εφιάλτη ή τον Περικλή, είναι αυτός που έθεσε τα θεμέλια για το δημοκρατικό πολίτευμα της
Αθήνας[33].
Πηγές
Για τον Σόλωνα:
«.. οι φτωχοί ήσαν δούλοι των πλουσίων, αυτοί και οι γυναίκες τους
και τα παιδία τους.Ονομάζονταν πελάτες και εκτήμοροι γιατί με αυτόν τον όρο καλλιεργούσαν
τα χωράφια των πλουσίων. Όλη η γή άνηκε σε λίγους και αν οι φτωχοί δεν
μπορούσαν να τα πληρώσουν το μίσθωμα, μπορούσαν να πουληθούν δούλοι αυτοι και
τα παιδία τους. Έως την εποχή του Σόλωνα τα δάνεια γίνονταν με υποθήκη το σώμα
του οφειλέτη[…].Το σκλρότερο και πικρότερο πράγμα του πολιτεύματος ήταν, για
τους πολλούς, η κατάσταση αυτή δουλειάς. Αλλά και για άλλα δυσανασχετούσαν, επειδή,
μ’έναν λόγο,δεν είχαν καμία συμμετοχή σε τίποτε…»[34].
Για τον Κλεισθένη:
«Οι δύο αυτοί άνδρες εφιλονλικησαν δια την εξουσίαν,επειδή δε ο
Κλεισθένης ενικάτο, προσηταιρίσθη τον λαών. Έπειτα, ενώ οι Αθηναίοι ήσαν
διηρημένοι είς τέσσαρας φυλάς, τους εχώρισεν εις δέκα φυλάς, καταργήσας δε τας
επωνυμίας που εδανείσθησαν από τους υιούς του Ίωνος, Γελέοντα, Αγικόρη, Αργάδην
και Όπλητα, έβαλε τας επωνυμίας άλλων ηρώων που ήσαν όλοι εντόποι…»[35]
Επίλογος
Όπως αναφέρθηκε, η αρχαία Αθήνα του 7ου και του
6ου ,αλλα φυσικά και του 5ου αιώνα, αποτελεί ανά τους
αιώνες το λίκνο του πολιτισμού και της δημοκρατίας. Συγκεντρώνει παγκόσμια και διαχρονικά το
επιστιμονικό ενδιαφέρον, καθώς κατόρθωσε να ακμάσει φτάνοντας μάλιστα σε
αξιοζήλευτο επίπεδο, σε κάθε τομέα της ανθρώπινης ύπαρξης. Τέχνες, γράμματα,
πολιτισμός, τεχνολογική εξέλιξη και φυσικά πολιτικές επιστήμες κατορθώνουν
ακόμη και σήμερα να αποτελούν πρότυπο για τις δικές μας κοινωνικές δομές.
Αρχικά στην ανα χείρας εργασία, επισημαίνθηκαν τα γεγονότα της προσολονικής
Αθήνας, η διαιτησία του Σόλωνα, ακολουθησαν τα γεγονότα κατά την τυραννίδα των
Πεισιστρατιδών και το έργο του Κλεισθένη.
Συνεπώς(όπως έγινε εύληπτο), αν και δεν καθιέρωσε μια δημοκρατία όπως θα τη δούμε μετά τον
Εφιάλτη ή τον Περικλή, είναι αυτός που έθεσε τα θεμέλια για το δημοκρατικό πολίτευμα της
Αθήνας.
Βιβλιογραφία
·
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού
έθνους(αρχαιότητα-1881 μ.Χ.) απόδοση στη δημοτική γλώσσα, Αθήνα, Κάκτος,1993
·
Γ.Βλάχος(επιμ.)Η Αθηναϊκή δημοκρατία. Μελέτες για
το πολίτευμα και την ιδεολογία των Αθηναίων,2 τόμοι, Ακαδημία Αθηνών,1995
·
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιστορία αρχαίας
Ελλάδας,490-146π.Χ.,3 τόμοι, Αθήνα,1982
·
Claude Mossé &Annie Schnapp- Gourdeillon, Επίτομη ιστορία αρχαίας Ελλάδας,200-31 π.Χ.,μετ.
Λύντια Στεφάνου, Αθήνα, Παπαδήμας,1996
·
Α. Βλάχος, Στα ίχνη του Ηροδότου, Αθήνα, Ίδρυμα
Γουλανδρή-Χορν,1984
·
Α.Βλάχος, Παρατηρήσεις στον Θουκυδίδη,2 τόμοι,
Αθήνα, Εστία,1992
·
William David Ross, Αριστοτέλης, μετ.Μαριλίζα
Μήτσού,Αθήνα,ΜΙΕΤ,1991(3η
έκδοση)
[2] Δ. Ι. Τσιμπουκίδης,1995:93-95
[7] Μήτσου,1991: 95-102
[11]
Παπαρηγόπουλος,1993:220-226
[12] Κανελόπουλος,1982:180-189
[13] Ό.π.:189-193
[14] Παπαρηγόπουλος,1993:226-229
[15] Ό.π.:229-235
[16] Ό.π:235-236
[19] Ό.π.:216-217
[20] Τσιμπουκίδης,Αθήνα,1995:142-143
[23]
Παπαρηγόπουλος,1993:236-239
[24] Ό.π.:239-246
[26] Ό.π.224-227
[27] Παπαρηγόπουλος,1993:247-248
[28] Ό.π:248-252
[29] Ό.π:227-231
[30] Ό.π:252-256
[31] Κανελόπουλος,1982:205-206
[33] Ό.π.:221-224
[35] Βλάχος,1984: 235-236
Δημοσίευση σχολίου