Το Ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου και η σημασία του για την διαμόρφωση του 4ου εικονιστικού στυλ.

Επιμέλεια κειμένου- Παναγιώτης Κολλιόπουλος
(αρθρογράφος ομάδας Βόλτα στην Τρίπολη)

Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου βρέθηκε στις αρχαιολογικές ανασκαφές της Πομπηίας στo "Casa del Faunο" (στο σπίτι του Faun) Σήμερα είναι ένα από τα πιο γνωστά Ρωμαϊκά ψηφιδωτά. Το ψηφιδωτό σε διαστάσεις 5,28 x 3,13 μέτρα παρουσιάζει πολλές απόψεις για την μάχη της Ισσού το 333 π. χ μεταξύ του Μ. Αλεξάνδρου και του Πέρση
βασιλιά Δαρείου Γ. Άλλοι πάλι ισχυρίζονται οτι η ζωγραφιά είναι μια παράσταση από την μάχη των Γαυγαμήλων το 331 π. χ στην οποία για άλλη μια φορά έχουν συναντηθεί ο Μ. Αλέξανδρος και ο Δαρείος.

Η εικόνα δείχνει τον Αλέξανδρο και τα στρατεύματα του με επικεφαλή τον ίδιο να κάνει έφοδο από τα αριστερά και να προσπαθεί να σημαδέψει τον Δαρείο. Όμως ο Πέρσης τρέπεται σε φυγή με στραμμένο το βλέμμα στον Αλέξανδρο.

 

Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου ανεξάρτητα από την τοποθέτηση του στο "Casa del Fauno" πραγματοποιήθηκε τον τρίτο αιώνα π. χ χωρίς σήμερα να υπάρχει το πρότυπο. Θα μπορούσε να είναι του Φιλοξένου από την Ερέτρια από τον τέταρτο αιώνα π. χ. Υπάρχει όμως και η γνώμη οτι μια Ελληνιστική ζωγραφιά χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο. Το ψηφιδωτό αναδεικνύει την μεγαλοπρέπεια της Ελληνικής μνημειώδης ζωγραφιάς και την βαφή τεσσάρων χρωμάτων.

Σήμερα το αρχικό ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου εκτίθεται στο Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης. Ένα ακριβές αντίγραφο σε μορφή, μέγεθος σε χρώματα και υλικά έχει παραχθεί από τον Scuola Bottega del Mosaico di Ravenna μετά από πολλά χρόνια δουλειάς και βρίσκεται στην Πομπηία.

Ερμηνεία του Ψηφιδωτού

Παρατηρούμε τις τακτικές κινήσεις και την θέση εκκίνησης του Αλεξάνδρου στην μάχη κατά της πανίσχυρης Περσικής αυτοκρατορίας. Έτσι τίθεται πάντα η ερώτηση που βασίζονται οι νίκες του Αλεξάνδρου κατά του τεράστιου Περσικού στρατού. Η νίκη ήταν απροσδόκητη για τους σίγουρους Πέρσες αφού ο Δαρείος άφησε πίσω στην Ισσό την οικογένεια του, την γυναίκα του πάνω από όλα που περίμενε παιδί και τον στρατό του που ήτανε μαζί του και έπεσαν όλοι στα χέρια του Αλεξάνδρου.
Το ψηφιδωτό δίνει μια απάντηση σε αυτήν την ερώτηση. Δεν έχει μόνο επιδόσεις καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας αλλά και ιστορικές γνώσεις που αποδεικνύουν τις βασικές σχετικές διαδικασίες της μάχης του Αλεξάνδρου.

Στο κέντρο της εικόνας, στην σύνθεση και ηθική δομή(curtius)κυριαρχεί ο Δαρείος(1). Με τρομαγμένα ορθάνοιχτα μάτια κοιτάζει προς τα αριστερά όπου ένα από τα μέλη της σωματοφυλακής του διατυπώνεται από το δόρυ του Αλεξάνδρου(2). Το δεξί χέρι του ετοιμοθάνατου μάχεται ακόμη ενάντια στο θανατηφόρο όπλο, σαν να ήθελε να το βγάλει από το σώμα του, αλλά το σώμα του πέφτει επάνω στο ματωμένο άλογο του, που ήτανε πεσμένο στο έδαφος. ο Δαρείος συμμετέχει στην μάχη, μάταια ανασηκώνει το δεξί του χέρι. το βλέμμα του που εκφράζει πανικό κατευθύνεται στον θανάσιμα τραυματισμένο, ο οποίος έχει πέσει ανάμεσα σε αυτόν και τον πλησίον Αλέξανδρο(3). Ο βασιλιάς Πέρσης δεν μάχεται ο ίδιος.

Αντίθετα ο βασιλιάς της Μακεδονίας κατευθύνει ενεργά την μάχη. Μάχεται πάνω στον Βουκεφάλα (4) κατά του εχθρού με την λόγχη να περνά μέσα από το σώμα του εχθρού, χωρίς να κοιτάζει καν το θύμα του. Το ορθάνοιχτο μάτι του στοχεύει τον Δαρείο και η Γοργώ στην πανοπλία του στήθους του στρέφει την ματιά της από τα πλάγια στον φοβισμένο εχθρό.
Ο Αλέξανδρος εδώ δεν εμφανίζεται στις συχνές ιδανικές μορφές με μακριές μπούκλες και λεπτά χαρακτηριστικά ως ενσάρκωση του Δία, του Απόλλωνος Ηλίου. Το κεφάλι δείχνει πιο αδύνατο με τεταμένα κατά το πρότυπο μάγουλα και με βαθιές ρυτίδες στο πρόσωπο. Με κοντά μαλλιά που καλύπτουν ίσα τα αυτιά του. Και οι δύο τύποι , ο ρεαλιστικός και ο εξιδανικευτικός, δείχνουν φυσικά ως χαρακτηριστικά του Αλεξάνδρου, τις μπούκλες στο μέτωπο-εδώ ως κοντές, με άγρια ατημέλητη κώμη, στη θεοποιημένη παραλλαγή ως μορφή που ακτινοβολεί με ανυψωμένες μπούκλες. Μια μεταγενέστερη αλλά αλάνθαστη ηχώ αυτού του στυλ των μαλλιών μπορεί να βρεθεί στην συνειδητά στυλιζαρισμένη, χαρακτηριστική κώμη του Αυγούστου.

Γύρω από τον Αλέξανδρο διακρίνονται μόνο λίγοι Μακεδόνες, στα κράνη-καλύμματα τους, λόγω της φθοράς του Ψηφιδωτού. το κυριότερο μέρος της εικόνας περίπου τρία τέταρτα της συνολικής επιφάνειας, ανήκει στους Πέρσες. Οι Πέρσες φορούν τους κλίμακες της Κεντρικής Ασίας ή πλάκες πανοπλίες. Αυτές καλύπτουν όλο το σώμα και έχουν μορφή ορθογωνίου, αποτελούνται από σίδερο ή ραβδωτές πλάκες από μπρούντζο και ενώνονται προς τα πάνω και κάτω με λουριά μεταξύ τους. Ζωγραφισμένα σε μικρογραφία, μπροστά από τον Δαρείο, προσπαθεί ένας Πέρσης να δαμάσει ένα ξιπασμένο άλογο(5), αυτό ίσως να ανήκε σε αυτόν που ήτανε πεσμένος απέναντι του στο έδαφος(6). Το πρόσωπο του νεκρού που κυλιέται κάτω από το άρμα του Δαρείου, καθρεφτίζεται στην ασπίδα του και είναι ως το μοναδικό που φαίνεται στον θεατή.

Η κεκλιμένη γραμμή σύνθεσης των τριών Περσών από τα αριστερά προς τα δεξιά, του Πέρση που διατυπώνεται από τον Αλέξανδρο(2), του Πέρση που προσπαθεί να δαμάσει το άλογο(5) και του νεκρού(6), ακολουθεί την εσωτερική και εξωτερική κίνηση της εικόνας. Η ίδια γραμμή επαναλαμβάνεται δεξιά από το μαστίγιο του ηνίοχου(7)πάνω από τα ηνία, στα πόδια του αλόγου που με άγρια κίνηση τρέπουν το άρμα του βασιλιά σε φυγή προς τα δεξιά. Στο κέντρο βρίσκεται και το κεντρικό σημείο; που απεικονίζεται από την ομάδα του δαμαστή του αλόγου(5), του Δαρείου(1)και του ηνίοχου(7). Το κέντρο υπογραμμίζεται επίσης και από τον κύκλο του τροχού του άρματος. Η αναλυτική αυτή εικόνα δείχνει την αποφασιστική τροπή της μάχης.

Η αριστοτεχνική απόδοση του καλλιτέχνη, που επέλεξε να απεικονίσει αυτή την στιγμή του «γυρίσματος» της μάχης είναι σαφές σε σύγκριση με την μάχη του Αλεξάνδρου από τον Altdorfer: εκεί ο Δαρείος, ο οποίος τρέπεται σε φυγή  θα ακολουθηθεί από τον Αλέξανδρο. Ένα σχετικά απλό και χαλαρής έντασης θέμα. Εδώ ωστόσο αντανακλούν οι πολλές λόγχες, επάνω πλαγίως από τα αριστερά. Στην Περσική γραμμή επίθεσης στο άνω μέρος του σώματος του διατυπωμένου (2) θα κατατροπωθεί κυριολεκτικά από την δυναμική γραμμή αντεπίθεσης που απορρέει από τον Αλέξανδρο. Το λυγισμένο αριστερό μπράτσο αυτού του Πέρση και το πόδι του παίρνουν ήδη την αντίθετη κίνηση. Η λόγχη του Αλεξάνδρου κατευθύνεται στο κεντρικό σημείο της εικόνας και εισβάλει στο ταλαντευόμενο με το μαστίγιο βραχίονα του ηνίοχου(7), ο οποίος δίνει το σήμα κατεύθυνσης προς την φυγή. Οι τρείς λόγχες στο δεξιό άκρο της εικόνας δείχνουν αυτήν την κίνηση φυγής. Λίγο αργότερα και οι άλλες ρίχνονται φεύγοντας κατά τις λόγχες που προέρχονται από τον Αλέξανδρο. Αυτή η κίνηση αντίθετης πορείας επαναλαμβάνεται ενδεικτικά πλούσια σε σχέση με τον κορμό και τα κλαδιά του γυμνού δέντρου.

Η απάντηση που δίνει η εικόνα στο ερώτημα για την υπεροχή του Μ. Αλεξάνδρου συνοψίζεται ως εξής: Ο ανίκητος, αγωνιστής και τολμηρός Αλέξανδρος. Μια στάση που αντανακλάται στο ορθάνοιχτο μάτι του και στην λόγχη του, που κατατροπώνει τον Πέρση. Φαίνεται τόσο τρομερός και δυνατός στον αντίπαλο του ο οποίος πανικόβλητος τρέπεται σε φυγή. Εν τούτοις μιλάει και η παρουσίαση της εικόνας στην χειρονομία του Δαρείου και στους τρεις Πέρσες που είναι μπροστά από αυτόν. Η απάντηση της εικόνας αντιστοιχεί στην ιστορική μας γνώση τόσο στην Ισσό όσο και στα Γαυγάμηλα ο Αλέξανδρος κατευθύνει την μάχη με μια ασυνήθιστη τακτική. Επιτίθεται αιφνιδιαστικά, περικυκλωμένος από τους έφιππους εταίρους, ένα είδος του καλύτερου στρατεύματος του, κατά της εχθρικής γραμμής. Σπάει αυτήν την αντίσταση με την αιφνιδιαστική του επίθεση και παρουσιάζεται εντελώς απρόβλεπτα μπροστά από τον Δαρείο. ο οποίος χωρίς να το σκεφτεί τρέπεται σε φυγή. Οι αιχμάλωτοι του Αλεξάνδρου αντιμετωπίζονται με μια για τους Πέρσες ασυνήθιστη φροντίδα και σεβασμό. Η εικόνα δεν μας δίνει μόνο μια ορισμένη μάχη του Αλεξάνδρου αλλά διαμορφώνει με έναν τρόπο την τυπολογία της νίκης του.